آمادگی نظامی

آمادگی نظامی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آمادگی نظامی در قرآن - آمادگی نظامی در فقه سیاسی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

قرآن کریم، در آیات مختلفی از قرآن کریم به صراحت یا اشاره، به موضوع آمادگی نظامی پرداخته و مباحث متنوعی را در میان مفسّران پدید آورده است که مهم‌ترین آنها عبارت است از: هدف و آثار آمادگی نظامی؛ اهمّیّت آمادگی نظامی و ابعاد آمادگی نظامی، شامل تهیّه و ساخت سلاح و ادوات جنگی، آموزش فنون رزم‌آوری، آماده‌سازی روحی و معنوی رزمندگان، تأمین و گردآوری اطلاعات، برگزاری رزمایش‌های نظامی، تخصیص بودجه‌های نظامی و مرزبانی.

هدف و آثار آمادگی نظامی

جوامع انسانی براساس نیازهای مشترک پدید آمده‌اند و تضاد منافع، بروز جنگ میان آنان را ناگزیر ساخته است؛ از این رو، آمادگی نظامی از ضروریّات حیات اجتماعی به شمار رفته، پذیرفته‌ترین هدفِ آن، حفاظت از منافع مادّی و معنویِ فردی و اجتماعی است. این معنا مورد پذیرش قرآن است .

هدف از آمادگی مستمر نظامی، جلوگیری از تجاوز دشمنان شناخته شده و ناشناس به حریم مادّی و معنوی اسلام و مسلمانان است. موارد ذیل را نیز از آثار آمادگی نظامی برشمرده‌اند: رفع موانع برای ایمان آوردن انسان‌های مستعد، جلوگیری از هم‌دستی برخی از جوامع با دشمنان اسلام، زمینه‌سازی برای پیمان‌های نظامی اهل‌کتاب با مسلمانان، ایجاد ضمانت اجرایی آن و پرداخت جزیه به حکومت اسلامی.

اهمیت آمادگی نظامی

شماری از آیات با تعابیر گوناگون به نقش برجسته این موضوع پرداخته‌اند:

1. وجوب آمادگی نظامی: قرآن کریم به آمادگی نظامی فرمان داده است. گروهی از فقیهان و مفسّران، آمادگی نظامی را واجب عینی و گروهی دیگر، واجب کفایی دانسته‌اند؛ از این رو، آمادگی نظامی از نظر وجوب و اهمّیّت در حکم جهاد است.
2. اهتمام پیامبر گرامی اسلام: عزیمت رسول خدا در آستانه جنگ اُحد برای استقرار مجاهدان در پایگاه‌های جنگی نشانه اهتمام خاص پیامبر (ص) به آمادگی نظامی است.
3. اهتمام سایر پیامبران: پاسخ مثبت پیامبری از بنی‌اسرائیل به درخواست مردم و تعیین فرمانده که از ضروریّات آمادگی نظامی است نمونه‌ای از اهتمام سایر پیامبران است. از دیگر نمونه‌های آن، زره‌‌سازی حضرت داوود است.
4. آمادگی نظامی نشانه ایمان: از دید مفسّران، نکوهش خداوند از منافقان که ساز و برگ جنگی را پیش از نبرد فراهم نیاورده‌اند از نشانه‌های نفاق و باعث سلب توفیق جهاد از آنان است.
5. ستایش از مجروحان آماده رزم: قرآن به ستایش از مجروحانی پرداخته که پس از زخمی شدن در نبرد اُحد، با رساندن خود به جبهه جنگ، آمادگی‌شان را اعلام کرده‌اند.
6. لزوم حفظ آمادگی نظامی در نماز:

نماز، بر سایر عبادت‌ها برتری دارد؛ امّا نمی‌تواند مانع از آمادگی نظامی شده، مسلمانان را از رویارویی با دشمن باز دارد؛ از این رو خداوند دستور داده است مجاهدان، جنگ افزارهای خود را در حال نماز در دست داشته باشند.

ابعاد آمادگی نظامی

1. تهیه و ساخت سلاح و ادوات جنگی: برخی مفسّران آمادگی نظامی را به ادوات جنگی رایج در صدر اسلام منحصر دانسته‌اند. آنان به ظاهرِ روایاتی از رسول‌خدا (ص) تمسّک جسته‌اند که فرموده: مقصود از قوّه در آیه مزبور، همان شمشیر یا تیراندازی یا سپر است؛ برخی از روایات نیز به عمومیّت هرگونه سلاحی تصریح می‌کنند.

پیامبر اکرم (ص) نیز به گردآوری و ساخت سلاح‌های پیشرفته روزگار خود اهتمام ویژه‌ای داشت؛ چنان‌که برای تأمین نیاز تسلیحاتی سپاه اسلام در ایام جنگ حنین، زره‌هایی را از صفوان بن امیّه قرض گرفت و در غزوه خیبر، با بهره‌گیری از اطلاعات یک یهودیِ اسیر، به انبار سلاح دشمن دست یافت و مسلمانان برای نخستین بار، "منجنیق" (بزرگ‌ترین سلاح جنگی آن روزگار برای پرتاب سنگ) و "دبابه" (اتاقکی چوبی، پوشیده از چرم که در آن پنهان شده و برای رخنه در دیوار قلعه به آن نزدیک می‌شدند) را به کار گرفتند. بنابراین، با توجّه آیات قرآن و سیره پیامبر، مسلمانان نه تنها باید پیشرفته‌ترین سلاح‌های هر عصر را به دست آورند، بلکه خود باید آنها را بسازند تا از وابستگی به بیگانگان رهایی یابند.

1. آموزش فنون رزم آوری: از مهم‌ترین نشانه‌های اهتمام رسول‌خدا به آماده‌سازی نیروهای رزمی، آن است که او خود مسابقه‌های اسب‌سواری و تیراندازی برگزار می‌کرد و برد و باخت مالی را در آن روا می‌شمرد. این حکم، همواره نزد فقیهان (در باب سبق و رمایه) مسلّم شمرده شده است.

نمونه روشن بهره‌گیری مسلمانان از روش‌های نظامی، حفر خندق در نبرد احزاب است که برای جلوگیری از ورود دشمن به مدینه، با پیشنهاد سلمان فارسی و دستور پیامبر برای نخستین بار، انجام و دشمن با شکست رو به رو شد. استتار (استفاده از موانع طبیعی و غیر طبیعی برای پنهان ماندن از دید دشمن) یکی دیگر از تاکتیک‌های جنگی است که مواردی از سیره و نیز شأن نزول سوره عادیات به آن اشاره دارد.

1. آماده‌سازی روحی رزمندگان: از برخی آیات استفاده می‌شود که توان‌مندی روحی و معنوی رزمندگان اسلام، از ابعاد مهمّ آمادگی نظامی است.
2. تأمین و گردآوری اطلاعات: از آیاتی که ضرورت ایجاد تشکیلات اطّلاعاتی از آن برداشت می‌شود آیه ۷۱ و ۹۴ سوره نساء، است که مؤمنان را به برگرفتن "حذر" مأمور ساخته و از لوازم مصونیّت از آسیب دشمن، شناخت موقعیّت جغرافیایی استقرار دشمن و نیروی جنگی او و هم‌چنین آگاهی از نقاط اختلاف و اتّفاق دشمنان متعدّد است. از سیره رسول (ص) استفاده می‌شود که، به یکی از شیوه‌های ذیل به گردآوری اطّلاعات و خنثی‌سازی فعّالیّت‌های جاسوسی دشمن اقدام می‌کرد:
   1. اعزام جاسوس به درون اردوگاه‌های دشمن برای آگاهی از موقعیّت جغرافیایی، شمار نیروهای دشمن و توان رزمی آنها،
   2. خبریابی از نیروهای محلّی در نقاط گوناگون،
   3. تشکیل گروه‌های توان‌مند ضدّ اطلاعات.
3. رزمایش‌های نظامی: یکی از ضرورترین ابعاد آمادگی نظامی که در آمادگی روحی و رزمی نیروها مؤثّر است و قدرت مسلمانان را به دشمن نشان می‌دهد، رزمایش‌های نظامی و نمایش قدرت است. نیروهای نظامی نه تنها باید در کاربرد همه سلاح‌ها و فنون رزمی مهارت داشته باشند، بلکه باید این توان را به نمایش گذاشته، با ایجاد رعب و هراس در دل دشمن، فکر تجاوز را از ذهن او بیرون آورند. شاید بتوان رزمایش نظامی را از آنچه قرآن درباره سان دیدن سلیمان از اسب‌های جنگی بیان کرده، استفاده کرد. در سیره رسول‌خدا نیز این مورد از جای‌گاهی ویژه برخوردار بوده است. نمایش قدرت، موجب شد که در دل کفار هراس افتاده، فکر هرگونه مقاومتی از ذهن آنان رخت بربندد؛ در نتیجه، مرکز کفر و شرک، صبح‌گاهان، بدون خون‌ریزی به تصرّف سپاه اسلام درآمد.
4. تخصیص بودجه‌های نظامی: همه ابعاد آمادگی نظامی، نیازمند پشتیبانی مالی است. پس از دستور آماده‌باش نظامی به انفاق در راه خدا پرداخته است. در بسیاری از آیات قرآن، سخن از انفاق آمده؛ امّا به طور مسلّم یکی از موارد اساسی انفاق، اختصاص بودجه‌های نظامی است. تأمین بودجه نظامی، از وظایف حکومت اسلامی است؛ امّا هنگام نیاز، بر دوش یکایک مسلمانان نیز نهاده شده است.
5. مرزبانی: از برجسته‌ترین نشانه‌های آمادگی نظامی، هوشیاری در حراست از مرزهاست. گروهی درباره جایگاه مرزبانی معتقدند که هدف نهایی از آمادگی نظامی، جز با "مرزبانی" کامل نخواهد شد و مرزبانی را از نشانه‌های تقوا شمرده‌اند. روایات پیشوایان معصوم (ع) نیز بر این مسأله تأکید دارد. مهم‌ترین فایده مرزبانی، رسیدن سریع اخبار و اطلاعات از تحرّکات دشمن به مرکز حکومت اسلامی است.

منابع

1. صادقی و خراسانی‌نژاد، مقاله «آمادگی نظامی»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱
2. عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی ج۱