هدایت

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

هدایت در قرآن | هدایت در حدیث | هدایت در کلام اسلامی | هدایت در فلسفه اسلامی | هدایت در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل هدایت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

چیستی هدایت

• هدایت به معنای راهنمایی، ارشاد، نشان دادن راه درست برای رسیدن به مقصد یا به مقصد رساندن همراه با نرمی و لطف است و در اصطلاح دینی، به معنای مشخص کردن کمال مناسب یک شی‌ء و نشان دادن راه رسیدن به آن است.

اقسام هدایت

هدایت عامه و هدایت خاصه

• هدایت خداوند به دو گونه است:

1. هدایت عامه: هدایت همه مخلوقات که به سه طریق فطری، عقلی و وحیانی صورت می‌‌گیرد و هر کدام نیز شاخه‌های فرعی دیگری دارند: هدایت فطری یعنی راهنمایی انسان جهت تأمین نیازهای مادی و معنوی، بدین ‏صورت که خداوند ضروری‏ ترین معارف مورد نیاز انسان را به صورت فطری در نهاد او قرار داده تا خوب و بد، خیر و شرّ و حق و باطل را تشخیص دهد: ﴿وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا﴾. هدایت عقلی هم یعنی بهره‌گیری از قدرت اندیشه، برای تأمین نیازهای مادی و معنوی و دست‏یابی به کمالات انسانی.
2. هدایت خاصه: هدایتی که شامل پیامبران، اوصیای آنان و پیروان خاص آنها می‌شود. این هدایت پاداش کسانی است که هدایت عام خداوند را قبول کرده و فطرت و عقل خود را با پیمودن مسیر حق بارور ساخته اند.

هدایت تکوینی و هدایت تشریعی

• هدایت از منظر دیگر به دو قسم تقسیم می‌‌شود:

1. هدایت تکوینی: همان سرشت و فطرت و غریزه‌ای است که خداوند در همه موجودات قرار داده که راه تعیین شدۀ خود را طی ‌‌کنند: ﴿قَالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى﴾. انسان علاوه بر هدایت تکوینی عام، دارای هدایت تکوینی خاص نیز هست چراکه به انسان عقل داده شده تا حسن و قبح، نفع و ضرر و خیر و شر را تمییز دهد و به هدف و کمال خود برسد.
2. هدایت تشریعی: هدایت از طریق وحی و ابلاغ دستورات الهی توسط انبیاست. این هدایت به معنای ارائۀ طریق و نشان دادن راه است: ﴿إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا﴾.

• هدایت تکوینی همه آفریدگان را در بر می‌گیرد؛ اما هدایت تشریعی ویژه انسان است. هدایت تکوینی، فعل خداوند است از این رو هیچ موجودی از آن سر پیچی نمی‌کند و به مقصدش می‌رسد. اما هدایت تشریعی، مربوط به فعل انسان است که می‌تواند آن را نپذیرد و به مقصد نرسد.
• هر چند انسان از هدایت تکوینی بهره‌مند است، اما به دلایل زیر نیازمند هدایت تشریعی است:

1. انسان با هدایت تکوینی تنها به فهم کلیاتی از حقایق جهان دست می‌یابد و این کلیات، نیازهای انسان را برآورده نمی‌سازد و او به جزئیات تفصیلی محتاج است که تنها در سایه هدایت تشریعی فراهم می‌شود.
2. انسان موجودی اجتماعی است و برای جلوگیری از اختلاف و درگیری در ارتباط با همنوعانش به قوانین جامع و کامل نیاز دارد؛ اما عقل انسان به تنهایی نمی‌تواند چنین قوانینی را وضع کند.
3. آشنایی با بدی‌ها و خوبی‌ها برای ترغیب انسان به درستکاری کافی نیست؛ بلکه ابزارهایی برای تشویق و ترغیب لازم است و این ابزارها همان انذارها و تبشیرهای وحیانی‌اند که در سایۀ هدایت تشریعی فراهم می‌آیند.

هدایت امت

قرآن کتاب هدایت

• قرآن در اصل کتاب هدایت است و اولین آیه‌ای که در قرآن به اصل هدایت پرداخته آیۀ ﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾ است. در سوره‌های دیگر قرآن انواع و ابعاد و نشانه‌های هدایت تبیین شده و خداوند به صفات اهل هدایت و حقیقت اشاره فرموده است.

آثار و نشانه‌های هدایت

• کسی که هدایت شده باشد دارای آثار و نشانه‌هایی است که عبارت‌اند از:

1. یکتاپرستی: ﴿قُلْ إِنِّي نُهِيتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ قُلْ لَا أَتَّبِعُ أَهْوَاءَكُمْ قَدْ ضَلَلْتُ إِذًا وَمَا أَنَا مِنَ الْمُهْتَدِينَ﴾.
2. آرامش: ﴿فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾.
3. تسلیم امر الهی: ﴿وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ﴾.
4. تقوا: ﴿وَالَّذِينَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًى وَآتَاهُمْ تَقْوَاهُمْ﴾.
5. خشیت: ﴿وَ أَهْدِيَكَ إِلىَ‏ رَبِّكَ فَتَخْشىَ‏﴾.
6. رستگاری: ﴿أُولَئِكَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾.
7. صبر: ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ﴾؛ ﴿أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ﴾.
8. مراقبه نفس: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لَا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ﴾.

تلازم امامت و هدایت

• هدایت وظیفۀ تفکیک ناپذیر رهبران الهی است و خداوند پیامبران را فرستاده تا مردم را به تعالیم و دستورات او راهنمایی و هدایت کنند: ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا﴾. با توجّه به اینکه امامان معصوم(ع)،‌ جانشین رسول خدا(ص) هستند، لذا مقام امامت از هدایت به سوی معارف و فرامین الهی جدا شدنی نیست و هر امام با نصیحت و خیرخواهی به هدایت مردم می‌‌پردازد: ﴿وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾.
• امام علاوه بر هدایت تشریعی و ارائه طریق، دارای هدایت تکوینی است که به وسیله حقیقت و نورانیت باطن ذاتش، در قلوب شایسته مردم تأثیر و تصرف می‌‌‌‌نماید و آنها را به سوی کمال جذب ‌‌می کند. از این شأن امام به ولایت معنوی هم تعبیر می‌‌شود. امام باقر(ع) می‌‌فرماید: «نور امام در دل مؤمنان از نور خورشید تابان در روز، روشن‌تر است».

منابع

1. محمدی ری‌شهری، محمد، گونه‌شناسی هدایت الهی در قرآن و حدیث، فصلنامه علمی پژوهشی علوم حدیث، ش ش ۶۴، ص ۳ـ ۲۲
2. قدردان قراملکی، محمد حسن، امامت
3. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
4. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵
5. صفوی، سید صدرالدین، هدایت در قرآن
6. محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام
7. فرهنگ شیعه

جستارهای وابسته

• هادی
• مهتدی
• هدایت مطلقه
• هدایت خاصه
• هدایت عامه
• هدایت تشریعی
• هدایت تکوینی
• هدایت درونی
• هدایت نظام غایی
• هدایت‌های مرموز
• هدایت الهی
• هدایت عباد
• دوام هدایت
• راه هدایت
• ضلالت

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: