تفسیر تاریخی: تفاوت میان نسخه‌ها

نمایش تاریخچه به صورت تعاملی

نسخهٔ ‏۵ اوت ۲۰۲۱، ساعت ۱۴:۴۷

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

تفسیر تاریخی در علوم قرآنی

مقدمه

معانی تفسیر تاریخی عبارتند از:

تفسیر قرآن به حسب تاریخ نزول آیات؛ یعنی مفسر با صرف‌نظر از ترتیب فعلی مصحف کریم و با توجه‌به تاریخ نزول آیات، قرآن کریم را تفسیر ‌کند. مهم‌ترین مشکل این شیوه، عدم امکان تعیین تاریخ دقیق نزول آیات است.
بررسی تطبیقی رخدادهای تاریخی مذکور در قرآن که مردم به تأمل در آن فراخوانده شده‌اند. همه همت مفسر آن است که براساس موازین علمی تفسیر قرآن، به استنباط سنن تاریخی بپردازد و نتایجی بگیرد که جنبه اجتماعی و تربیتی دارد؛ برای مثال، علل شکوفایی و زوال تمدن‌های گوناگون بشری را بررسی می‌کند. شهید محمد باقر صدر از کسانی است که در کتاب السنن التاریخی فی القرآن به تفسیر تاریخی (با این معنا) روی آورده است.
گاهی نیز تفسیر تاریخی به این معنا است که مفسر از اهمیت عنصر زمان و مکان در فهم قرآن غافل نشده، هنگام تفسیر قرآن به سیر تطور دلالت الفاظ و شرایط اجتماعی، سیاسی و جغرافیایی کسانی که آیه در باره آنان نازل شده است عنایت تام داشته باشد.^[۱].^[۲]

نمونه تفسیرهایی که با گرایش تاریخی نگارش یافته‌اند به‌این قرارند:

«الإکلیل علی مدارک التنزیل»، اثر شیخ محمد عبدالحق الله‌آبادی که نگارشی است شرح‌گونه بر مدارک‌التنزیل و حقایق‌التأویل ابوالبرکات نسفی. مؤلف از کتاب خود به حاشیه مدارک التنزیل تعبیر کرده است. مباحث رجالی و تاریخی آن چشمگیر است. تفسیر مذکور در هفت جلد و به زبان عربی در هندوستان چاپ شده است.
التبیان فی تفسیرالقرآن اثر شیخ طوسی، تفسیری جامع که جنبه‌های روایی، تاریخی و کلامی آن برجسته‌تر است. قصص و تاریخ امت‌های پیشین در آن نقل و ارزیابی شده است.
«جلاءالاذهان و جلاءالاحزان» (تفسیر گازر)، اثر ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانی به زبان فارسی. این تفسیر در حقیقت حک و اصلاح شده تفسیر ابوالفتوح است.
«جواهر الحسان فی تفسیر القرآن» (تفسیر ثعالبی)، اثر ابوزید عبدالرحمان ثعالبی. مؤلف از طبری و روایات تفسیری وی بهره فراوان برده است.
«حجة‌التفاسیر و بلاغ‌الاکسیر» (تفسیر بلاغی)، اثر سید عبدالحجت بلاغی. ویژگی مهم این تفسیر، بهره‌گیری از معلومات عمومی درباره شناخت ادیان و مقایسه آن با دین اسلام و قرآن است. و نیز مباحث تاریخی و اعتقادی فراوانی دربر دارد.
«السنن التاریخیة فی القرآن» تألیف شهید سید محمد باقر صدر.
«التفسیر الموضوعی و الفلسفة الاجتماعیة فی المدرسة القرآنیة» تألیف شهید سید محمد باقر صدر.^[۳].^[۴]

منابع

فرهنگ‌نامه علوم قرآنی

پانویس

↑ «ال» صغیر، لطفی محمد، المبادی العامة لتفسیرالقرآن، صفحه ۱۱۷؛ ایازی، محمد علی، المفسرون حیاتهم ومنهجهم، صفحه ۶۵.
↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۱۷۷۶.
↑ ایازی، محمد علی، آشنایی باتفاسیرقرآن، صفحه (۴۴-۹۲)و(۳۸-۳۹)و(۲۷-۱۳۱)و۱۷؛ ایازی، محمد علی، المفسرون حیاتهم ومنهجهم، صفحه ۴۴۸و۴۲۳و۲۳۲و۱۴۸.
↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۱۶۹۱.

[1] «ال» صغیر، لطفی محمد، المبادی العامة لتفسیرالقرآن، صفحه ۱۱۷؛ ایازی، محمد علی، المفسرون حیاتهم ومنهجهم، صفحه ۶۵.

[2] فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۱۷۷۶.

[3] ایازی، محمد علی، آشنایی باتفاسیرقرآن، صفحه (۴۴-۹۲)و(۳۸-۳۹)و(۲۷-۱۳۱)و۱۷؛ ایازی، محمد علی، المفسرون حیاتهم ومنهجهم، صفحه ۴۴۸و۴۲۳و۲۳۲و۱۴۸.

[4] فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۱۶۹۱.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

@@ خط ۷: / خط ۷: @@
 ==مقدمه==
-مراد از «[[تفسیر تاریخی]]»، [[تفسیری]] است که در آن مباحث مربوط به [[قصص]] [[تاریخی]] از جمله داستان [[پیامبران]] و دیگر کسانی که نقشی در [[تحولات اجتماعی]]، [[فرهنگی]] و یا [[اقتصادی]] داشته‌اند و [[قرآن کریم]] به مناسبتی از آنها نام برده، برجسته گردیده و مورد بررسی و تحلیل تاریخی [[مفسر]]، قرار گرفته باشد. تفسیر تاریخی کم و بیش در میان همه [[تفاسیر]] وجود دارد ولی گاهی به شکل قصص [[قرآن]] مخصوصاً در قالب موضوعی، بیشتر خود را نشان می‌دهد.
+معانی [[تفسیر تاریخی]] عبارتند از:
+# [[تفسیر قرآن]] به حسب [[تاریخ]] [[نزول]] [[آیات]]؛ یعنی [[مفسر]] با صرف‌نظر از ترتیب فعلی [[مصحف]] [[کریم]] و با توجه‌به تاریخ نزول آیات، [[قرآن کریم]] را [[تفسیر]] ‌کند. مهم‌ترین مشکل این شیوه، عدم امکان [[تعیین]] تاریخ دقیق نزول آیات است.
+#بررسی تطبیقی رخدادهای [[تاریخی]] مذکور در [[قرآن]] که [[مردم]] به [[تأمل]] در آن فراخوانده شده‌اند. همه [[همت]] مفسر آن است که براساس [[موازین]] [[علمی]] تفسیر قرآن، به [[استنباط]] [[سنن]] تاریخی بپردازد و نتایجی بگیرد که جنبه [[اجتماعی]] و [[تربیتی]] دارد؛ برای مثال، علل [[شکوفایی]] و زوال تمدن‌های گوناگون بشری را بررسی می‌کند. [[شهید]] [[محمد باقر صدر]] از کسانی است که در کتاب السنن التاریخی فی القرآن به تفسیر تاریخی (با این معنا) روی آورده است.
+#گاهی نیز تفسیر تاریخی به این معنا است که مفسر از اهمیت عنصر [[زمان]] و مکان در [[فهم قرآن]] [[غافل]] نشده، هنگام تفسیر قرآن به [[سیر]] تطور دلالت الفاظ و شرایط اجتماعی، [[سیاسی]] و جغرافیایی کسانی که [[آیه]] در باره آنان نازل شده است [[عنایت]] تام داشته باشد.<ref>«ال» صغیر، لطفی محمد، المبادی العامة لتفسیرالقرآن، صفحه ۱۱۷؛ ایازی، محمد علی، المفسرون حیاتهم ومنهجهم، صفحه ۶۵.</ref>.<ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ج۱، ص۱۷۷۶.</ref>
-[[طبری]] در [[تفسیر]] [[جامع البیان]] و [[ابن کثیر]] در تفسیر القرآن العظیم و ملا [[فتح الله کاشانی]] در منهج الصادقین، بیش از دیگر تفاسیر به بیان قصه‌های تاریخی در ذیل [[آیات]] مربوط به آن قصص پرداخته‌اند و در مواردی هم داستان‌های جعلی و [[اسرائیلیات]] را هم، نقل نموده و مطالب [[سست]] و غیر معقولی را با قصه‌های قرآن [[درهم]] آمیخته‌اند. البته نقل اسرائیلیات کم و بیش در اغلب تفاسیر در قالب [[روایت]] و خبر وجود دارد اما در روند تکاملی تفسیرنویسی به تدریج حذف خواهند شد. البته اگر مراد از «تفسیر تاریخی» را، تحلیل و بررسی و [[تفسیر آیات قرآن]]، بر اساس شرایط تاریخی و علل حوادث و شکل‌گیری زمینه‌های [[نزول]] آیات با توجه به [[واقعیات]] [[زمان]] و به تعبیر دیگر چگونگی «مَصَبِّ نزول آیات» در دوران بیست و سه ساله دوران [[نبوت]] و نقش حوادث در شکل‌گیری آیات آن بدانیم، چنین تفسیری می‌تواند از جهتی تاریخی باشد و از جهت دیگر در زیر مجموعه عناوین تفسیر [[عقلی]] قرار گیرد. همدوش تمثیل‌ها و قصه‌ها در قرآن، مفاهیم بسیاری وجود دارد که وسیله تنبه و [[تذکر]] است و [[روح]] را تعالی میبخشد. به عنوان مثال، هنگامی که [[وحی]] از [[عذاب]] جاوید سخن می‌گوید، [[جهان]] تیره‌ای را پیش چشم [[آدمی]] مجسم می‌کند که بر اثر عصیان‌های پیاپی و [[گناهان]] مکرر، بر [[حیات آدمی]] [[استیلا]] مییابد و چنین است که [[گناه]] و [[کفر]]، [[روح آدمی]] را [[آلوده]] میسازد و او را به [[انفعال]] وا میدارد. انفعالی در برابر [[سرپیچی]] از [[فطرت]] [[نیک]] و [[شایسته]]، و چنین است که [[انسان]] از پس یک [[خطا]] به خطای دیگر تن می‌دهد و گرفتار می‌شود.
+نمونه تفسیرهایی که با [[گرایش]] [[تاریخی]] [[نگارش]] یافته‌اند به‌این قرارند:
+#«الإکلیل [[علی]] مدارک التنزیل»، اثر شیخ [[محمد عبدالحق الله‌آبادی]] که نگارشی است شرح‌گونه بر مدارک‌التنزیل و حقایق‌التأویل [[ابوالبرکات نسفی]]. مؤلف از کتاب خود به حاشیه مدارک التنزیل تعبیر کرده است. مباحث رجالی و تاریخی آن چشمگیر است. [[تفسیر]] مذکور در هفت جلد و به [[زبان عربی]] در [[هندوستان]] چاپ شده است.
-بنابراین، به دنبال مثل‌های درخشان، شورانگیزترین بخش [[قرآن]]، [[راز]] قصه‌های وحی‌آمیز است که به ایجاز هرچه تمام‌تر بیان شده است. قصه‌هایی سراسر [[پند]] و [[عبرت]]، چنان که خود گوید: {{متن قرآن|قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ}}<ref>«پیش از شما سنّت‌هایی (بوده و) از میان رفته‌اند پس روی زمین گردش کنید تا بنگرید سرانجام دروغ‌انگاران چگونه بوده است» سوره آل عمران، آیه ۱۳۷.</ref>. این سرگذشت‌ها که قرآن باز می‌گوید، داستان نیست، افسانه نیست و یک رویداد تنها نیز نیست که فراتر از همه اینها است. در این سرگذشت‌ها، مبداء [[وحی]]، [[آدمیان]] را به بی‌نهایت می‌کشاند به [[پوچی]] [[زمان]] و [[تاریخ]] که همه اینها در کارگاه [[ازلی]]، [[مُهر]] بَطلان می‌خورند. در این داستان‌ها، سرهای سرکشان به باد می‌رود و [[اقوام]] و قبائل زورمند تاریخ به [[تباهی]] می‌پیوندند و ناچیز می‌شوند. [[عاد]] و [[ثمود]] همچون دانه‌های گندم، زیرسنگ آسیای زمان، [[خرد]] و گرد می‌شوند و [[نمرود]] به زوال می‌پیوندد و [[ثروت]] [[قارون]] به [[دل]] [[خاک]] فرو می‌رود و چه تمثیلی! آنچه را که آدمیان، بدان دل می‌بندند و آن را مایه [[رفاه]] و [[آسایش]] خویش می‌پندارند به خاک می‌رود و به اعماق خاک و سر نمرود و [[فرعون]] از باد [[نخوت]] [[پاک]] می‌شود و خاک می‌شود. برای آنکه آدمیان فراموشکار از یاد نبرند در این [[سوره]] و آن سوره، کم و بیش، آن را باز می‌گوید و به پاس این [[تذکر]] است که جای جای قرآن، [[حدیث]] را [[موسی]] می‌گوید.
+#التبیان فی تفسیرالقرآن اثر [[شیخ طوسی]]، [[تفسیری]] جامع که جنبه‌های [[روایی]]، تاریخی و [[کلامی]] آن برجسته‌تر است. [[قصص]] و [[تاریخ]] [[امت‌های پیشین]] در آن نقل و ارزیابی شده است.
+#«جلاءالاذهان و جلاءالاحزان» (تفسیر گازر)، اثر [[ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانی]] به [[زبان فارسی]]. این تفسیر در [[حقیقت]] حک و [[اصلاح]] شده تفسیر ابوالفتوح است.
-قرآن در آغاز [[رسالت]] خویش با سه گروه منحطِّ [[اجتماعی]] رو به رو بود: [[یهودیان]] [[خرافی]]، [[مسیحیان]] از راه خیر و [[صلاح]] به دور افتاده و عَرَبان لجوج. این [[کتاب آسمانی]] با [[صراحت]] تمام در برابر هر سه گروه ایستاده و آنها را به خیر و صلاح و گذشتن از مواضع [[خطا]] [[دعوت]] کرده است. [[تفسیر تاریخی]] [[قرآن]] از جهتی نقطه مقابل [[تفسیر کلامی]] می‌تواند قرار بگیرد و مسائل را با عینیت «[[حس]] و تجربه» مورد [[کاوش]] قرار دهد تا در پیچ و خم‌های ذهنیت آرمانی [[کلامی]]!.<ref>[[محمد علی کوشا|کوشا، محمد علی]]، [[تفسیر تاریخی (مقاله)|مقاله «تفسیر تاریخی»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]].</ref>
+#«جواهر الحسان فی تفسیر القرآن» ([[تفسیر ثعالبی]])، اثر [[ابوزید عبدالرحمان ثعالبی]]. مؤلف از [[طبری]] و [[روایات تفسیری]] وی بهره فراوان برده است.
+#«حجة‌التفاسیر و بلاغ‌الاکسیر» (تفسیر بلاغی)، اثر [[سید عبدالحجت بلاغی]]. ویژگی مهم این تفسیر، بهره‌گیری از معلومات عمومی درباره [[شناخت]] [[ادیان]] و مقایسه آن با [[دین اسلام]] و [[قرآن]] است. و نیز مباحث تاریخی و [[اعتقادی]] فراوانی دربر دارد.
+#«السنن التاریخیة فی القرآن» تألیف [[شهید]] [[سید محمد باقر صدر]].
+#«التفسیر الموضوعی و الفلسفة الاجتماعیة فی المدرسة القرآنیة» تألیف شهید سید محمد باقر صدر.<ref>ایازی، محمد علی، آشنایی باتفاسیرقرآن، صفحه (۴۴-۹۲)و(۳۸-۳۹)و(۲۷-۱۳۱)و۱۷؛ ایازی، محمد علی، المفسرون حیاتهم ومنهجهم، صفحه ۴۴۸و۴۲۳و۲۳۲و۱۴۸.</ref>.<ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ج۱، ص۱۶۹۱.</ref>
 ==منابع==
-{{منابع}}
+# [[پرونده: 9030760879.jpg|22px]] [[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه علوم قرآنی''']]
-#[[پرونده:10524027.jpg|22px]] [[محمد علی کوشا|کوشا، محمد علی]]، [[تفسیر تاریخی (مقاله)|مقاله «تفسیر تاریخی»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|'''دانشنامه معاصر قرآن کریم''']]
-{{پایان منابع}}
 ==پانویس==