آیا شیطان علم غیب دارد؟ (پرسش)

آیا شیطان علم غیب دارد؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ علم غیب
مدخل اصلی	علم غیب

آیا شیطان علم غیب دارد؟ یکی از سؤال‌های مصداقی پرسشی تحت عنوان «آیا در میان مخلوقات فقط انسان عالم به غیب می‌شود؟» است. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی علم غیب مراجعه شود.

پاسخ نخست

جوادی آملی

آیت‌الله عبدالله جوادی آملی در کتاب «تسنیم» در این باره گفته است:

«از آنجایی که شیطان‌ها مورد رضایت خداوند نیستند، از این نوع علوم غیبی و مسائل مربوط به آنها - مانند: وحی، قیامت و .. که مربوط به معارف الهی است بی‌خبرند. علم غیب را خدای سبحان فقط به شایستگان عطا می‌کند. بسیاری از افراد می‌خواهند از اسرار درون خویش یا دیگران آگاه شوند، ولی چون شایستگی آگاهی از غیب را ندارند، خداوند به آنها اجازه نمی‌دهد. شیطان‌ها می‌خواهند به امور غیبی دسترسی پیدا کنند، اما خداوند اجازه نمی‌دهد. ﴿وَأَنَّا كُنَّا نَقْعُدُ مِنْهَا مَقَاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَن يَسْتَمِعِ الآنَ يَجِدْ لَهُ شِهَابًا رَّصَدًا﴾. البته این گونه نیست که شیطان‌های جنی نسبت به همه امور عادی، علم غیب داشته باشند. برای نمونه، خداوند درباره نحوه رحلت حضرت سلیمان (ع) در سوره سبأ، آیه ﴿فَلَمَّا قَضَيْنَا عَلَيْهِ الْمَوْتَ مَا دَلَّهُمْ عَلَى مَوْتِهِ إِلاَّ دَابَّةُ الأَرْضِ تَأْكُلُ مِنسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ أَن لَّوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ مَا لَبِثُوا فِي الْعَذَابِ الْمُهِينِ﴾. می‌فرماید: جنیان سپاه سلیمان متوجه نشدند که سلیمان رحلت کرده است. آنها چون درون بین نبودند و علم غیب نداشتند، متوجه مرگ حضرت سلیمان نشدند و گمان می‌کردند سلیمان زنده است. لذا مدت‌ها به همان حال دربند بودند. آنچه درباره علم غیب شیطان‌ها نسبت به امور عادی بیان شد، بیشتر درباره شیطان‌های جنی بود، اما علم غیب در همین محدوده برای شیطان‌های انسی نیز ممکن است. با توجه به اینکه شیطان‌ها مخصوصاً شیطان‌های جنی نسبت به برخی امور پوشیده بر انسان، علم دارند، آیا می‌توان برای رفع مشکلات به آنها پناه برد یا نه؟ با استفاده از بیان نویسنده در تسنیم در جواب این سؤال باید گفت: پناه بردن به جن از طریق سحر و کهانت و مانند آن، هیچ سودی ندارد و قرآن کریم با لسان حصر هشدار می‌دهد که هیچ پناه گاهی جز خدای سبحان نیست و از آن جهت که تأثیر همه موجودات و از جمله جن در عالم فقط به اذن تکوینی خداوند است، برای در امان بودن از شر افراد شرور باید به خدا استعاذه نمود. سوره فلق و ناس، نمونه استعاذه به خداوند، برای در امان ماندن از شر شیاطین انسی و جنی است»..

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. پژوهشگران مرکز ملی پاسخ‌گویی به سؤلات دینی؛

پژوهشگران مرکز ملی پاسخ‌گویی به سؤلات دینی، در پاسخ به این پرسش آورده‌اند: «تنها در مورد این که شیطان علم داشت به مخلصین دسترسی ندارد، آمده: ﴿قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الأَرْضِ وَلأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ*إِإِلاَّ عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ﴾ از این آیه به دست می‌آید که شیطان دسترسی به مخلصان ندارد. ولی در موارد افراد دیگر دلیلی صریح در دست نیست، گر چه مدعی گمراه‌کردن همه انسان‌ها به استثنای مخلصین شده است، ولی در مجموع می‌توان گفت که شیطان از عاقبت کار آدمیان آگاهی ندارد. شاید از همین روست فرشتگان که ابلیس هم در جمع آنان بود، در وقت خلقت آدم گفتند: جز آن چه به ما تعلیم دادی نمی دانیم. هم چنین ابلیس که از نوع جنیان است، تا به این اندازه که از عاقبت کار انسان‌ها با خبر باشند، علم و احاطه بر امور آدمیان ندارند. نیز عدم علم شیطان را به عاقبت کار انسان اثبات می کند. چون از عاقبت او آگاهی ندارد، پیوسته تلاش می‌کند که او را وسوسه نماید. شاید بتواند گمراه سازد. اگر علم به آینده او داشت، آن اندازه و همواره نمی‌کوشید، زیرا در این فرض می‌دانست که گمراه می‌شود و یا می‌دانست که گمراه نمی‌شود. پس همانند نا آگاهان برای گمراه کردن آدمیان تلاش پیوسته نمی‌کرد، در حالی که عملا چنین نیست. شیطان همانند نا آگاهان در پی گمراه نمودن افراد است. چه بسا موفق هم نمی‌شود. این نشان می‌دهد نسبت به عاقبت انسان‌ها علم ندارد. شیطان از نوع جنیان است، جن به دلیل وضع جسمی خود،‌ از سرعت و حرکت خاصی برخوردار است، می‌تواند به آسانی در مدت کوتاهی از حوادث و رخدادهایی که در دورترین نقطه به وجود آمده است، خبردار شود. در این ارتباط حرف‌های زیادی بین مردم نقل می‌شود، برخی از آنها صحت دارد، مبانی علمی و دینی آن را تأیید می‌کند اما بسیاری خرافاتی بیش نیست.اما این که از اسرار درون آدمی و نیت و قصد او خبردار باشد که مثلاً فردا چه کاری قصد دارد انجام دهد، هرگز چنین علم و احاطه علمی ندارد. در هیچ جایی چنین ادعایی نشده به خصوص این که این گونه امور از مصادیق علم غیب است. علم غیب را غیر از خدا و برخی بندگان پاک او (انبیا و اولیا) که از خداوند دریافت نموده‌اند، کسی دیگر نمی‌داند. از این رو شیطان هرگز چنین قدرت و صلاحیتی ندارد که از آن گونه امور و عاقبت کار و اسرار باطنی انسان خبردار شود. از قرآن کریم استفاده می‌‏شود قلمرو نفوذ شیطان در انسان فقط در حد وسوسه و جلوه و زینت دادن خیالی یک امر باطل است، که با عناوین وسوسه، تزیین و تسویل بیان شده است. او هیچ‏گونه اطلاع از موفقیت خود در گمراه کردن انسان و عاقبت کار او ندارد، چه اینکه شیطان هیچ گونه سلطه و اکراه و اجبارى بر انسان ندارد. قرآن کریم از زبان شیطان نقل می‌کند: ﴿وَمَا كَانَ لِيَ عَلَيْكُم مِّن سُلْطَانٍ إِلاَّ أَن دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي فَلاَ تَلُومُونِي وَلُومُواْ أَنفُسَكُم﴾ در این آیه از هر گونه سلطه ظاهرى و معنوى و شاید آگاهی از عاقبت کار و نتیجه موفقیت شیطان نفى شده؛ یعنى نه چنین قدرتى دارد که در اراده انسان نفوذ و چیزى را بر او تحمیل کند و بر کارى اجبار نماید؛ نه دلیل و برهانى دارد تا عقل و اندیشه انسان را تحت تصرف خود قرار دهد. در نتیجه انسان ناچار به پذیرش القائات او بشود. تنها نقشى که شیطان در زندگى انسان دارد، دعوت به سوى باطل است. دعوت شیطان از طریق نفس اماره انسان صورت می‌گیرد. در واقع نیروهای اماره در وجود انسان در طول القائات شیطانی قرار دارند. شیطان بدون آمادگی درونی انسان نمی‌تواند کاری صورت دهد. پس شیطان هیچ تسلطی بر انسان ندارد. این حقیقت را در سوره نحل بیان می‌‏فرماید: ﴿إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ * إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِينَ هُم بِهِ مُشْرِكُونَ﴾ بنابر این آیه کار شیطان فقط وسوسه کردن است. ولی در این راه از هر گونه تلاشی برای گمراه کردن و گمراه نگاه داشتند انسان فرو گذار نمی‌کند. بنابر این شیطان هیچ قدرتى ندارد و فقط وسوسه‏‌گرى می‌‏کند».

۲. پژوهشگران وبگاه اسلام کوئست.

پژوهشگران «وبگاه اسلام کوئست» در این‌باره گفته‌اند: «علم به غیب ذاتاً از آن خدا است و غیر او کسی مستقلاً علم به غیب ندارد، امّا هر موجودی که خداوند به او اجازه داده باشد، می‌تواند علم غیب داشته باشد و افکار ما را بخواند. به عبارت دیگر، فقط خدا علم غیب دارد. هر گاه که بخواهد و صلاح بداند باب آن را براى پیامبران و فرشتگان خود می‌گشاید، و هر گاه بخواهد آن را بروى آنان می‌بندد و ایشان را از فهمیدن آن ممنوع می‌نماید. مطمئناً برخی از فرشتگان نگهبان، به پاره‌ای از افکار ما آگاهی دارند، اگرچه بر اساس برخی روایات، برخی افکار نیز از نگاه آنان مخفی بوده و تنها خدا است که آن‌را می‌داند. امام علی (ع) در مناجات با خداوند می‌گوید: «وَ جَعَلْتَهُمْ شُهُوداً عَلَیَّ مَعَ جَوَارِحِی وَ کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیَّ مِنْ وَرَائِهِمْ وَ الشَّاهِدَ لِمَا خَفِیَ عَنْهُم‏‏» و تو آن فرشتگان را شاهدانی بر من قرار دادی که (فردای قیامت) همراه با اعضا و جوارحم اقامه شهادت کنند و تو خود نیز شاهد اموری هستی که از دید آنان مخفی مانده! شیاطین نیز تا حدودی بر افکار ما احاطه دارند و به همین دلیل تلاش می‌کنند تا نیت‌های ما را در جهت شر ساماندهی کنند. مطابق آیه شریفه ﴿وَحِفْظًا مِّن كُلِّ شَيْطَانٍ مَّارِدٍ﴾ شیاطین با شیطنت‌شان به بالا می‌رفتند تا کلام فرشتگان را بشنوند وقتى به زمین می‌رسیدند ادعا می‌کردند ما علم غیب می‌دانیم؛ لذا پروردگار، آسمان را از شر شیاطین محفوظ داشت و هر وقت بخواهند بالا بروند آنان را با شهاب ثاقب دفع می‌کنند».

پرسش‌های مصداقی همطراز

1. آیا جن علم غیب دارد؟ (پرسش)
2. آیا فرشته علم غیب دارد؟ (پرسش)

پرسش‌های وابسته

1. آیا در میان مخلوقات فقط انسان عالم به غیب می‌شود؟ (پرسش)
2. آیا انسان آگاه از غیب باید عصمت داشته باشد؟ (پرسش)
3. چه کسی غیر از خدا عالم به غیب است؟ (پرسش)
4. آیا همه پیامبران علم غیب داشته‌اند؟ (پرسش)
5. آیا همه امامان علم غیب داشته‌اند؟ (پرسش)
6. آیا امام معصوم عالم به غیب است؟ (پرسش)
7. آیا غیر از پیامبران و امامان انسانی عالم به غیب می‌شود؟ (پرسش)
8. آیا غیر از پیامبران و امامان انسانی توان پیشگویی را دارد؟ (پرسش)
9. تفاوت علم غیب خدا و معصوم چیست؟ (پرسش)
10. آیا از راه غیر مشروع می‌توان به علم غیب دست یافت؟ (پرسش)
11. با توجه به عقیده بداء آیا بهره‌مندی انسان از علم غیب به معنای برتری مخلوق بر خالق نیست؟ (پرسش)
12. آیا شیطان و فرشتگان می‌توانند به افکار ما آگاهی داشته باشند؟ (پرسش)
13. آیا اطلاع از سرنوشت به نفع انسان ها است یا به ضرر آنها؟ (پرسش)

منبع‌شناسی جامع علم غیب معصوم

• کتاب‌شناسی علم غیب معصوم؛
• مقاله‌شناسی علم غیب معصوم؛
• پایان‌نامه‌شناسی علم غیب معصوم.