مذهب در کلام اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث مذهب است. "مذهب" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

مذهب در قرآن - مذهب در حدیث - مذهب در نهج البلاغه - مذهب در کلام اسلامی - مذهب در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل مذهب (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• کلمه "مذهب" به معنای روش، مسلک و طریقت است. در اصطلاح دینی، تیره و شعبه‌ای از دین را مذهب گویند. از این رو، تیره‌های متعدد هر دین را "مذاهب" خوانند. گاه خود مذهب نیز تقسیم می‌پذیرد و پیروان آن مذهب، با نگاهداشت اصولی مشترک، تیره‌هایی را پدید می‌آورند که این را "انشعاب" گویند.
• دانشی که وضعیت و حال و مقال و پیشینه مذاهب اسلامی را برمی‌رسد، "علم مذاهب و فِرَق اسلامی" نام دارد. این دانش، "فرقه" و "مذهب" را به یک معنا می‌داند و درباره مسائل اعتقادی و فکری فِرَق و مذاهب، بحث می‌کند.

علل پیدایی مذاهب اسلامی

1. اختلاف در موضوع خلافت پیامبر اسلام (ص)؛
2. تعصبات قبیله‌ای و خانوادگی؛
3. برداشت‌های نادرست از حقایق و منابع دینی؛
4. ممانعت برخی کسان و گروه‌ها از نشر و نقل و کتابت احادیث پیامبر (ص)؛
5. تأثیر باورهای ادیان دیگر؛ همانند بدعت‌های دینی یهود، آموزه‌های سست مسیحیت و اساطیر مجوس؛
6. آشنایی مسلمانان با فرهنگ و آداب ملل دیگر؛ همچون ایرانیان، رومیان و هندیان؛
7. اجتهاد در برابر نص؛
8. هوا و هوس و دنیاطلبی.

پیشینه تاریخی

• ظهور مذاهب کلامی و سیاسی اسلامی به قرن نخست هجری باز می‌گردد. در آغاز، گروه‌های سیاسی بودند که اندک اندک به فرقه‌های مذهبی مبدل گشتند. قدیم‌ترین این فرقه‌ها عبارت‌اند از: عثمانیه که خونخواهان عثمان بودند؛ شیعه که از حضرت علی بن ابی‌طالب (ع) پیروی و هواخواهی می‌کردند؛ خوارج؛ مرجئه. سپس فرقه‌های کلامی پدید آمدند؛ مانند قدریه، معتزله، جبریه و اشاعره. زمان ظهور مذاهب فقهی را باید در نیمه دوم قرن دوم و اوایل قرن سوم پی‌جست؛ زمانی که اواخر روزگار تابعین و آغاز روزگار نسل بعدی به شمار است. در این دوره، اختلافات فراوان فقهی رخ نمود و پیامد آن، مذاهب فقهی نمودار شدند و فقهای مکتب رأی و مکتب حدیث ظهور یافتند. این فقیهان به مرجعیت فقهی رسیدند و مسائل فقهی پیروان خویش را پاسخ می‌گفتند. تا قرن چهارم تنها چند مذهب فقهی بر جای ماند و دیگر مذاهب از میان رفتند.
• مذاهب بر جای مانده عبارت‌اند از: امامیه، حنفیه، مالکیه، شافعیه و حنبلیه. مذهب شیعه امامیه در کلام، فقه، اخلاق و سیاست آموزه‌ها و احکامی ویژه دارد که از قرآن و عترت برخاسته‌اند.

منابع

• فرهنگ شیعه