بحث:عصمت در لغت

معناشناسی

واژگان معادل

اخلاص

واژه مخلَص در اصطلاح قرآنی بر کسی اطلاق می‌شود که برگزیده خداست برای خالص‌سازی یا برگزیده اوست برای خالص کننده‌ای که آن ذکر آخرت باشد؛ اخلصناهم بخالصة ذكرى الدار: مخلصین کسانی هستند که شیطان در آنها هیچ نفوذی ندارد.

اصطفاء

خداوند از انبیای الهی به «مصطفَوْن» یاد کرده است؛ یعنی کسانی که برگزیدگان ویژه الهی‌اند. در بررسی آیات اصطفا گفته شد که خداوند از این واژه برای گزینش رسولان ویژه خود مانند ابراهیم، آدم، نوح و موسی یا اولیای خاص خود مانند مریم که دارای ویژگی انحصاری بودند، استفاده کرده است.

عصمت در پژوهشی در عصمت معصومان

به معنای منع کردن و باز داشتن است؛ البته منع کردن می‌تواند به دو صورت انجام گیرد:

1. کسی دیگری را مجبور به ترک کاری کند؛ به نحوی که از او سلب اختیار شود.
2. وسایل و مقدماتی برای او فراهم آورد که با اختیار خویش از انجام کاری امتناع ورزد. ابن فارس در مقاییس اللغه می‌گوید: و تقول العربُ: أعْصَمتُ فلاناً، أى هيّأتُ له شيئاً يعتصم بما نالته يدُه أى يلتجئ و يتمسَّك به .

به تعبیر دیگر وقتی کسی می‌گوید: "من فلانی را از کاری بازداشتم"، هم با این می‌سازد که وی را با قهر و اجبار از انجام کاری باز داشته باشد و هم می‌تواند به این معنا باشد که مثلاً او را نصیحت کرده تا از انجام کاری اجتناب ورزد، و او نیز با اختیار خود به نصیحت عمل کرده باشد.

البته برخی عصمت را به معنای "وسیله باز داشتن" و "ابزار مصونیت" گرفته‌اند؛ نه عمل بازداری. به عنوان مثال: اگر برای نجات شخص غریق، طنابی را به درون آب بیفکنیم، اگر طناب را گرفته نجات یابد، گفته می‌شود که این طناب برای او "عصمت" بود. و به همین معنا، آیه شریفه ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا﴾ را تفسیر کرده‌اند؛ یعنی ریسمان الهی را "عصمت" خویش قرار دهید. ابن‌منظور، از زجاج نقل می‌کند: أَصْلُ العِصْمَةِ الحبْلُ. و كلُّ ما أَمْسَكَ شَيئاً فقد عَصَمَهُ؛ یعنی، لغت عصمت در اصل به معنای طناب و ریسمان وضع شده است، ولی سپس از این معنا توسعه یافته و برای هر چیزی که موجب امساک و حفظ چیز دیگری شود، به کار می‌رود.

باید توجه داشت که واژه عصمت و مشتقات آن در آیات قرآنی و بسیاری از روایات در همین معنای لغوی استعمال شده است. به عنوان نمونه چند مورد را ذیلاً ذکر می‌کنیم:

1. ﴿لَا عَاصِمَ الْيَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِلَّا مَنْ رَحِمَ﴾. امروز هیچ کس را از قهر خدا جز به لطف او پناه نیست. [تنها رحمت او مانع از عذاب می‌گردد].
2. ﴿وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ...﴾.
3. عن علی(ع): «الاعتبار یفید العصمة»؛ عبرت گرفتن [از عواقب کار‌های باد دیگران] موجب مصونیت انسان [از مبتلا شدن به چنان کارهایی] می‌گردد.
4. عن علی(ع): «إِنَّ التَّقْوَى عِصْمَةٌ لَكَ فِي حَيَاتِكَ‌»؛ همانا که تقوای الهی شما را در دنیا [از آلودگی به گناهان] باز می‌دارد..

عصمت در عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی

عصمت، واژه‌ای عربی و از ماده عَصِمَ، يعصِمُ است و در لغت دو معنا برای آن ذکر شده؛ یکی حفظ و نگه‌داری و دیگری منع که هر یک را جداگانه بررسی می‌کنیم.

حفظ و نگه‌داری

استعمال واژه عصمت در این معنا به ویژه هنگامی که این کلمه و مشتقات آن به خداوند اسناد داده شود مورد اتفاق لغت‌نویسان معروف زبان عربی است. خلیل بن احمد فراهیدی در کتاب"العین" می‌گوید: "عصمت، یعنی اینکه خداوند تو را از بدی حفظ کند". بر این اساس، عَصَمَهُ، یعنی او را حفظ و نگه‌داری کرد.

راغب اصفهانی نیز با استناد به آیه ﴿لَا عَاصِمَ الْيَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِلَّا مَنْ رَحِمَ﴾ می‌گوید: "امروز، نگه‌دارنده و حافظی از امر خدا نیست".

واژه عصمت به معنای حفظ کردن و نگه‌داری در قرآن آمده است؛ مثلا: ﴿وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾. یا آیه: ﴿قَالَ سَآوِي إِلَى جَبَلٍ يَعْصِمُنِي مِنَ الْمَاءِ﴾.

این واژه در روایات نیز به معنای حفظ و نگه‌داری آمده است؛ مثلا: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): إِنَّ اللَّهَ عَزَّ ذِكْرُهُ يَعْصِمُ مَنْ أَطَاعَهُ»؛ "همانا خداوند (عز ذکره) کسی که از او اطاعت کند حفظ می‌کند".

در حدیثی دیگر از امام علی(ع) آمده است: «التَّصَبُّرُ عَلَى الْمَكْرُوهِ يَعْصِمُ الْقَلْبَ»؛ "صبر بر سختی قلب را حفظ می‌کند".

منع و امتناع

زبیدی می‌گوید: "عصمت به معنای منع و بازداشتن (از چیزی) است کار و این سخن خداوند که ﴿لَا عَاصِمَ الْيَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ﴾ هیچ بازدارنده‌ای از کار خداوند نیست".

ماده "ع - ص- م" از باب "استفعال" در قرآن کریم به معنای امتناع آمده است، مانند: ﴿قَالَتْ فَذَلِكُنَّ الَّذِي لُمْتُنَّنِي فِيهِ وَلَقَدْ رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ فَاسْتَعْصَمَ﴾..