بلد

جغرافیای بلد، در سوره مبارکه بقره

﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا آمِنًا...﴾^[۱]. پیش از آن که، وارد اصل بحث شویم: لازم است، یادآوری شود؛ واژه بلاد و مشتقات آن، طبق مندرجات کتاب المعجم المفهرس محمد فواد عبدالباقی، ۱۹ بار، در قرآن بیان شده، که بعضی از موارد آن، اسم معرفه و مشخص است و برخی از مشتقات نکره و نامعلوم است و معنی عام دارد و به صورت: بلد، بلاد و بنده در آیات مختلف دیده می‌شود. ما، در این مقوله به شناسایی و بیان آن بلاد می‌پردازیم؛ که معرفه است و قرآن به جغرافیای آن، اشاره‌ای نکرده. در ضمن سعی می‌کنیم، با کمک علم تاریخ و تفسیر، آن اماکن را بشناسیم و با استفاده از علم جغرافیای فعلی، شما را با محال آنها، آشنا گردانیم.^[۲]

معنی واژه بلد چیست؟

برخی از پژوهشگران زیر واژه «بلد» می‌نگارند «باید دانست، بلد به معنی شهر نیست و معنای آن، چنان که از خود قرآن، نیز به دست می‌آید؛ سرزمین دیار است و در اصطلاح فعلی عرب‌ها، -سال ۱۳۹۰ ه. ق - به ممالک بلاد می‌گویند... و می‌افزاید راغب در مفردات گفته: بلد مکانی است محدود و معین و محل انس، به اجتماع ساکنین و اقامتشان. جمع آن بلاد و بلدان است.^[۳].

برخی از دانشمندان، نیز بلد را سرزمین مورد علاقه و سکونت معنی نموده است.

ارتباط بلد با هجرت حضرت ابراهیم

یکی از داستان‌ها، که دانستن آن. در فهم این آیه لازم است و به درک درست معنی بلد، کمک می‌کند؛ موضوع مهاجرت حضرت ابراهیم، با هاجر و اسماعیل، از شام، به محلی است لم یزرع، که بنا است، در سال‌های بعد، به صورت شهری در آید؛ تا مورد توجه عامه مردم، در طول تاریخ گردد، که به اختصار، در زیر بدان اشاره می‌شود: وقتی که ابراهیم(ع)، هاجر و اسماعیل را نزدیک خانه کعبه، که پیش از آن بنا شده بود؛ گذاشت؛ پایه‌های ساختمان شهری نهاده شد، که بعدها به نام مکه نامیده گردید، از مکه در جاهای دیگر قرآن - سوره‌های ۱۴ آیه ۳۵ و ۹۰ آیه ۱ و ۲، به نام ﴿هَذَا الْبَلَدَ﴾ این شهر، یاد شده و در سوره ۳ آیه ۹۵، به نام مکه یاد شده است- این شهر، در جایی به‌وجود آمد؛ که محصول نداشت و چنان که در سوره ۱۴ آیه ۳۷ آمده، از ضروریات زندگانی بی‌بهره و عاری بوده، ابراهیم دعا کرد، که خدا به این سرزمین برکتی عطا کند و دعایش مقبول افتاد، چنان که در سوره ۲۸ آیه ۵۷ آمده است»^[۴]. با توجه به آنچه بیان شاد، دعای حضرت ابراهیم(ع)، برای امنیت سرزمینی بلد ی بوده است؛ که بعداً به شهری بزرگ تبدیل گردید و آن سرزمین، شهر فعلی مکه است، که ما به خواست خدای سبحان، در مبحث مربوط به مکه، به بیان جغرافیای آن خواهیم پرداخت.^[۵]

جغرافیای بلد، در سوره مبارکه ابراهیم

﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِنًا...﴾^[۶]. مکان مندرج، در آیه فوق، واژه بلد است و آن، نام محلی است؛ که ابراهیم(ع)، از خدای خویش، درخواست امنیت آن را می‌نماید. ما، در این مقوله قصد داریم؛ این شهر را شناسایی و جغرافیای آن را، برای خوانندگان بیان نماییم. آیه مذکور، مانند آیه ۱۲۶ سوره مبارکه بقره^[۷]، به بخشی از مهاجرت حضرت ابراهیم(ع) اشاره دارد، در ضمن واژه بلد، در این آیه، با حرف تعریف ال آمده، که دلیل بر معروف بودن آن سرزمینی است، که ابراهیم خواهان امنیت آن، از خدای سبحان بوده و این مکان، همان محلی است، که آن حضرت هاجر و اسماعیل را، در آن سکونت داد، که امروز کاملاً برای ما شناخته شده و علم است و آن شهر مکه مکرمه می‌باشد. اکنون، در اینجا یک پرسش پیش می‌آید و آن این است، که مکه در زمان حضرت ابراهیم، از نظر جغرافیایی چه وضعی داشت؟^[۸]

وضعیت جغرافیایی مکه، در زمان حضرت ابراهیم

برخی از دانشمندان، در تفسیر نمونه، در مورد اوضاع جغرافیایی مکه؛ به هنگام انتقال مهاجر و اسماعیل، به این بلد، یعنی مکه مکرمه، می‌نویسد: «در آیات فوق سوره ابراهیم دیدیم؛ که ابراهیم یک بار عرض می‌کند، خداوندا من فرزندم را در یک سرزمین فاقد آب و آبادی و زراعت گذاشتم این بیان مسلماً اشاره به آغاز ورود او، در سرزمین مکه است؛ که در آن موقع، نه آب بود و نه آبادی و نه خانه و نه ساکن خانه؛ تنها بقایای خانه خدا، در آنجا به چشم می‌خورد و یک مشت خاک و بی‌آب و علف! ولی می‌دانیم، این تنها سفر ابراهیم، به سرزمین مکه نبود؛ باز هم مکرر به این سرزمین مقدس گام گذارد؛ در حالی که مکه تدریجاً شکل شهری را به خود گرفت و قبیله جرهم، در آنجا ساکن شده بودند و پیدایش چشمه زمزم، آنجا را قابل سکونت ساخت. به نظر می‌رسد؛ این دعاهای ابراهیم، که در آیه مورد بحث و دیگر آیات آمده. در یکی از این سفرها بوده و لذا می‌گوید: خداوندا این شهر را محل امن و امان قرار ده!»^[۹].^[۱۰]

جغرافیای البلده، در سوره مبارکه نمل

﴿إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هَذِهِ الْبَلْدَةِ...﴾^[۱۱] از ترجمه آیه فوق، چنین مستفاد می‌شود؛ که رسول خدا(ص) با مشرکین گفتگو داشته و موضوع توحید و پذیرش یکتایی خدا را به آنان بیان و اتمام حجت نموده است و بنا به قول برخی از علما می‌فرماید: «این آیه، تا آخر سوره که سه آیه است... در آن حجت بر همه تمام می‌شود و کار مردم پذیرش، یا رد توحید و رسالت پیامبر(ص). به گردن رسول خدا نیست، او فقط مأمور است و اما زمام امر، دست خدا است، او به زودی آیات خود را به ایشان نشان خواهد داد و آن را خواهند شناخت... و جمله ﴿إِنَّمَا أُمِرْتُ﴾ بگو من تنها مأمور شده‌ام... و هذه اشاره است، به مکه معظمه و در این تعبیر، از دو جهت شهر مکه تعظیم شده است»...^[۱۲]. با توجه به این تفسیر، به خوبی روشن می‌شود، که این محاجه، با مشرکین در مکه اتفاق افتاده؟ زیرا با اشاره نزدیک هذه، از آن یاد شده است. باز علامه، در همان کتاب، به نقل از تفسیر قمی، در ذیل آیه مورد تحقیق می‌نویسد: «مقصود از ﴿هَذِهِ الْبَلْدَةِ﴾ مکه است»^[۱۳]. برخی از پژوهشگران، زیر واژه بلد، در مورد کلمه البلده، در آیه ۹۱ سوره نمل، می‌نویسد: «نوعاً بلده را شهر مکه گفته‌اند، اگر سرزمین بگوییم و از معنی اول خارج نشویم؛ هیچ اشکالی نخواهد داشت؛ زیرا دیار و سرزمین شامل شهر نیز هست».^[۱۴]. به هر تقدیر، منظور از البلده، در آیه مورد پژوهش، شهر مکه مکرمه است، که ما، در بحث مربوط به مکه، به جغرافیای آن اشاره خواهیم نمود.^[۱۵]

منابع

عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید

پانویس

↑ «و (یاد کن) آنگاه را که ابراهیم گفت: پروردگارا! اینجا را شهری امن کن و از اهل آن هر کس را که به خداوند و روز واپسین ایمان دارد، از میوه‌ها روزی رسان؛ (خداوند) فرمود: آن را که کفر ورزد، اندکی برخورداری خواهم داد سپس او را به (چشیدن) عذاب دوزخ ناگزیر خواهم کرد و این پایانه، بد است» سوره بقره، آیه ۱۲۶.
↑ عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید، ص ۱۶۴.
↑ سید علی اکبر قرشی، قاموس قرآن.
↑ زین العابدین، رهنما، ترجمه قرآن مجید، ج۱، ص۱۵۴.
↑ عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید، ص ۱۶۴.
↑ «و (یاد کن) آنگاه را که ابراهیم گفت: پروردگارا! این شهر را امن گردان و مرا و فرزندانم را از پرستیدن بت‌ها دور بدار» سوره ابراهیم، آیه ۳۵.
↑ ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ قَالَ وَمَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلَى عَذَابِ النَّارِ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ﴾ «و (یاد کن) آنگاه را که ابراهیم گفت: پروردگارا! اینجا را شهری امن کن و از اهل آن هر کس را که به خداوند و روز واپسین ایمان دارد، از میوه‌ها روزی رسان؛ (خداوند) فرمود: آن را که کفر ورزد، اندکی برخورداری خواهم داد سپس او را به (چشیدن) عذاب دوزخ ناگزیر خواهم کرد و این پایانه، بد است» سوره بقره، آیه ۱۲۶.
↑ عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید، ص ۱۶۷.
↑ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۰، ص۳۶۵.
↑ عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید، ص ۱۶۷.
↑ «جز این نیست که فرمان یافته‌ام تا پروردگار این شهر را که خداوند آن را محترم داشته است بپرستم و همه چیز از آن اوست و فرمان یافته‌ام که از فرمانبرداران باشم» سوره نمل، آیه ۹۱.
↑ محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ج۳۰، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، ص۳۵۷ و ۳۶۳.
↑ سند شماره ۱، ص۳۶۳.
↑ سید علی اکبر قرشی، قاموس قرآن.
↑ عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید، ص۱۶۹.

[1] «و (یاد کن) آنگاه را که ابراهیم گفت: پروردگارا! اینجا را شهری امن کن و از اهل آن هر کس را که به خداوند و روز واپسین ایمان دارد، از میوه‌ها روزی رسان؛ (خداوند) فرمود: آن را که کفر ورزد، اندکی برخورداری خواهم داد سپس او را به (چشیدن) عذاب دوزخ ناگزیر خواهم کرد و این پایانه، بد است» سوره بقره، آیه ۱۲۶.

[2] عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید، ص ۱۶۴.

[3] سید علی اکبر قرشی، قاموس قرآن.

[4] زین العابدین، رهنما، ترجمه قرآن مجید، ج۱، ص۱۵۴.

[5] عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید، ص ۱۶۴.

[6] «و (یاد کن) آنگاه را که ابراهیم گفت: پروردگارا! این شهر را امن گردان و مرا و فرزندانم را از پرستیدن بت‌ها دور بدار» سوره ابراهیم، آیه ۳۵.

[7] ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ قَالَ وَمَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلَى عَذَابِ النَّارِ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ﴾ «و (یاد کن) آنگاه را که ابراهیم گفت: پروردگارا! اینجا را شهری امن کن و از اهل آن هر کس را که به خداوند و روز واپسین ایمان دارد، از میوه‌ها روزی رسان؛ (خداوند) فرمود: آن را که کفر ورزد، اندکی برخورداری خواهم داد سپس او را به (چشیدن) عذاب دوزخ ناگزیر خواهم کرد و این پایانه، بد است» سوره بقره، آیه ۱۲۶.

[8] عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید، ص ۱۶۷.

[9] ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۰، ص۳۶۵.

[10] عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید، ص ۱۶۷.

[11] «جز این نیست که فرمان یافته‌ام تا پروردگار این شهر را که خداوند آن را محترم داشته است بپرستم و همه چیز از آن اوست و فرمان یافته‌ام که از فرمانبرداران باشم» سوره نمل، آیه ۹۱.

[12] محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ج۳۰، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، ص۳۵۷ و ۳۶۳.

[13] سند شماره ۱، ص۳۶۳.

[14] سید علی اکبر قرشی، قاموس قرآن.

[15] عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید، ص۱۶۹.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]