ثعلبة بن ابی‌مالک قرظی
آشنایی اجمالی
کنیه‌اش را «ابویحیی»[۱] یا «ابوجعفر»[۲] و گاهی به اشتباه «ابوثعلبه»[۳] گفته‌اند. پدرش ابو مالک عبدالله بن سام، از قبیله کنده در یمن بود که به مدینه آمد و با زنی از بنو قریظه (دختر سعب قرظی) ازدواج کرد و با آنان هم‌پیمان شد، از این رو به قرظی منسوب هستند[۴]. چنان که درباره خود ثعلبه گفته شده با زنی از بنو قریظه ازدواج کرد و به قرظی منسوب گشت[۵].
وی در زمان رسول خدا (ص) متولد شد و ایشان را درک کرد. هنگامی که جنگ بنو قریظه (سال پنجم هجری) اتفاق افتاد به دست مسلمانان اسیر شد، چون به سن بلوغ نرسیده بود از کشتنش صرف نظر کردند[۶]. در صحابی بودنش اختلاف است. صحابه‌نگارانی از جمله بغوی[۷]، ابن منده، ابونعیم[۸]، باوردی، ابن سکن و برخی دیگر، نامش را در شمار صحابه ذکر کرده‌اند[۹]. ابن ابی خیثمه[۱۰] در شمار صحابه‌ای که بعد از رسول خدا (ص) در مدینه ماندند از وی یاد کرده است. اما شمار بسیاری از منابع تراجم نگاری[۱۱] وی را تابعی دانسته‌اند. چنان که ابن سعد[۱۲] در طبقه اول از تابعین مدینه از او یاد کرده و عجلی[۱۳] و ابن حبان[۱۴]، وی را تابعی ثقه گفته‌اند. از این رو برخی[۱۵] روایاتش را مُرسله می‌دانند. با این حال ابن حجر[۱۶]، نوجوان بودن وی را در حادثه بنو قریظه (سال پنجم)، مانع شنیدن حدیث از پیامبر ندانسته و با توجه به مبنای خود[۱۷] که گوید: تمام اهل مدینه تا سال یازدهم به اسلام گرویده بودند، شرح حال ثعلبه را در بخش اول الاصابه (صحابه) آورده است. به نظر می‌رسد، دیدگاه ابن حجر به واقع نزدیک‌تر باشد، چون کسی که در سال پنجم در سنی است که او را وارسی می‌کنند تا معلوم شود به سن بلوغ رسیده یا نه، دست کم ده سال داشته است، بنابراین در زمان رحلت رسول خدا (ص) به یک جوان تبدیل شده و شنیدن روایت از آن حضرت از سوی جوانی از اهل مدینه دور از انتظار نیست. همانگونه که عطیه قرظی[۱۸] در شمار صحابه ذکر شده است. افزون بر آنکه صحابی بودن پدر ثعلبه هم می‌تواند مؤیدی بر صحابی دانستن وی باشد.
اگرچه ثعلبه را فردی بزرگ و امام جماعت بنو قریظه معرفی کرده‌اند[۱۹] ولی روایت کمی از او نقل شده[۲۰] که ظاهر برخی از آنها بیانگر صحابی بودن وی است. از جمله آنهاست، روایت [[قاعده «لاضرر ولا ضرار»[۲۱]، روایت سجده و تواضع شتر در مقابل رسول خدا (ص)[۲۲]، حدیثی در باب نماز تراویح در ماه رمضان[۲۳]، خبری که براساس آن ثعلبه گوید: سعد بن عباده صاحب پرچم رسول خدا (ص) بود، اما در هنگام نبرد پرچم به حضرت علی (ع) داده می‌شد[۲۴] و نیز روایتی از قضاوت رسول خدا (ص) درباره سیل منطقه مَهزورِ بنو قریظه[۲۵]. گفتنی است، روایت اخیر که از مشهورترین روایت‌های ثعلبه است به چند طریق نقل شده که ابن حجر[۲۶] اسناد یکی را معتبر دانسته ولی طریق دیگری که ابن ماجه[۲۷] آن را ذکر کرده است در سندش زکریا بن منظور قرار دارد و ضعیف است. البته ابن حجر[۲۸] در ترجمه ابو ثعلبه انصاری گوید: ثعلبة بن ابی مالک این روایت را از رسول خدا (ص) نشنیده و شنونده حدیث شخص دیگری است که در سند ذکر نشده است[۲۹].
وی راوی عمر بن خطاب بود و زهری، ابن الهاد[۳۰]، فرزندان ثعلبه، «ابومالک» و «منظور»، از او نقل روایت کرده‌اند[۳۱].
در شرح حالش گفته‌اند که موهای سر و ریش خود را حنا می‌زد[۳۲] و عمر طولانی کرد[۳۳] تا اینکه عبد الملک مروان را در زمان حکومتش ملاقات کرد و در گفتگویی با وی علاقه شدید خود را به سُنت خلیفه دوم ابراز نمود[۳۴].
افزون بر فرزندان ثعلبه، برخی از نوادگانش به نام‌های محمد بن رفاعة بن ثعلبه[۳۵] و زکریا بن منظور نیز در شمار راویان هستند که زکریا در بغداد سکونت داشته و تضعیف شده است[۳۶].[۳۷]
جستارهای وابسته
- ابو مالک عبدالله بن سام (پدر)
- کنده (قبیله)
- زهری بن ثعلبة بن ابی‌مالک قرظی (فرزند)
- ابن الهاد بن ثعلبة بن ابی‌مالک قرظی (فرزند)
- محمد بن رفاعة بن ثعلبه (نواده)
منابع
پانویس
- ↑ ابونعیم، معرفة الصحابه، ج۱، ص۴۹۰.
- ↑ دولابی، محمد بن احمد، الکنی والأسماء، ج۱، ص۲۸۱.
- ↑ ذهبی، تجرید أسماء الصحابه تجرید أسماء الصحابه، المقتنی، ج۱، ص۱۳۰.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۵۹-۵۸؛ ابن حبان، الثقات، ج۴، ص۹۸.
- ↑ ابن حبان، الثقات، ج۴، ص۹۸.
- ↑ ابونعیم، معرفة الصحابه، ج۱، ص۴۹۰؛ ذهبی، تجرید أسماء الصحابه تجرید أسماء الصحابه، تجرید، ج۱، ص۶۹.
- ↑ بغوی، معجم الصحابه، ج۱، ص۴۲۳.
- ↑ ابونعیم، معرفة الصحابه، ج۱، ص۴۹۰.
- ↑ ر. ک: مغلطای، علاءالدین بن قلیج، الانابة الی معرفة المختلف فیهم من الصحابه، ج۱، ص۱۲۵.
- ↑ ابن ابی خیثمه، ابوبکر احمد، التاریخ الکبیر، ج۲، ص۹۸.
- ↑ ر. ک: ابن معین، یحیی، تاریخ (بروایة الدوری)، ج۱، ص۱۶۴؛ بخاری، التاریخ الکبیر ج۲، ص۱۷۴؛ ابن ابی حاتم، الجرح و التعدیل، ج۲، ص۴۶۳.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۵۸.
- ↑ عجلی، احد و بن صالح، معرفة الثقات، ج۱، ص۲۶۱.
- ↑ ابن حبان، الثقات، ج۴، ص۹۸.
- ↑ ذهبی، تجرید أسماء الصحابه تجرید أسماء الصحابه، تجرید، ج۱، ص۶۹؛ عینی، ج۱۴، ص۱۶۷.
- ↑ ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۵۲۲.
- ↑ ر. ک: الاصابه، ج۱، ص۱۶.
- ↑ وی کسی است که هم سن و همراه ثعلبه بوده و قصه مشترکی دارند؛ ر. ک: ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۵۲۲ و مدخل مربوطه.
- ↑ بخاری، التاریخ الکبیر ج۲، ص۱۷۴؛ ابن ابی حاتم، الجرح و التعدیل، ج۲، ص۴۶۳.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۵۸.
- ↑ ابن ابی عاصم، الآحاد و المثانی، ج۴، ص۲۱۵؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ج۲، ص۸۶.
- ↑ شامی، سبل الهدی و الرشاد، ج۹، ص۵۱۳؛ مقریزی، احمد بن علی، إمتاع الأسماع، ج۵، ص۲۵۲.
- ↑ بیهقی، فضائل، ص۳۶۸. البته بیهقی در سنن الکبری (ج۲، ص۴۹۵) این روایت را مرسل و ثعلبه را غیر صحابی دانسته است.
- ↑ ابن اثیر، اسد الغابه، ج۴، ص۹۳.
- ↑ ابن شبه نمیری، عمر، تاریخ المدینة المنوره، ج۱، ص۱۷۱؛ ابن ابی شیبه، عبدالله بن احمد، المصنف، ج۷، ص۶؛ بغوی، معجم الصحابه، ج۱، ص۴۲۳.
- ↑ ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۵۲۲.
- ↑ ابن ماجه، محمد بن یزید، سنن، ج۲، ص۸۲۹.
- ↑ ابن حجر، الاصابه، ج۷، ص۵۳.
- ↑ نیز ر. ک: ابوداوود، سلیمان بن اشعث، سنن، ج۲، ص۱۷۳؛ طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۳، ص۲۸۳.
- ↑ ابن حبان، الثقات، ج۴، ص۹۸؛ ذهبی، تجرید أسماء الصحابه تجرید أسماء الصحابه، الکاشف، ص۲۸۴.
- ↑ بخاری، التاریخ الکبیر ج۸، ص۲۶؛ ابن ابی حاتم، الجرح و التعدیل، ج۹، ص۴۳۴.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۵۹.
- ↑ ذهبی، تجرید أسماء الصحابه تجرید أسماء الصحابه، تجرید، ج۱، ص۶۹.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۱۸۰؛ عساکر، ج۳۷، ص۱۳۴.
- ↑ بخاری، التاریخ الکبیر ج۱، ص۸۲.
- ↑ ر. ک: عقیلی، محمد بن عمرو، الضعفاء الکبیر، ج۲، ص۸۴؛ خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۸، ص۴۵۳.
- ↑ بانشی، رحمت الله، مقاله «ثعلبة بن ابی‌مالک قرظی»، دانشنامه سیره نبوی ج۲، ص ۳۱۱ - ۳۱۲.