انفال در لغت
این مدخل زیرشاخهٔ بحث انفال است. انفال از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: انفال در لغت - انفال در قرآن - انفال در علوم قرآنی - انفال در فقه اسلامی - انفال در حقوق اسلامی - انفال در فقه سیاسی - انفال در معارف و سیره علوی - انفال در معارف و سیره رضوی - انفال در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
انفال از ریشه «نفل» به معنای زیاده است و به مطلق غنیمت جنگی نیز اطلاق می‌شود[۱]. در روایات اهل بیت انفال به معنای اموال خاص رسول خدا (ص) و امام معصوم (ع) به کار رفته است[۲]. انفال در اصطلاح فقه شیعه، چیزی است که امام علی (ع) به سبب امامت مالک آن می‌شود و موارد آن عبارتنداز: زمین‌هایی که بدون جنگ به تصرف مسلمانان در می‌آید (فیء)، زمین‌های موات، وسط دره‌ها، جنگل‌ها و سر کوه‌ها و هر آنچه در آنها وجود دارد، آبادی‌هایی که صاحب ندارند، صفایا و قطایع ملوک، غنایم جهاد خودسرانه، ارث بدون وارث، معادن و دریاها (بنا بر قولی)[۳].
در فقه اهل سنت، چنین اصطلاحی برای اموال حکومتی وجود ندارد و انفال به معنای غنایم یا اعطای مقداری از غنیمت به دیگران با منظور تحریک بر جهاد، به کار رفته است. تشریع قانون انفال در اسلام به سال دوم هجری باز می‌گردد. در این سال پس از آنکه به حکم آیه ﴿فَكُلُوا مِمَّا غَنِمْتُمْ حَلَالًا طَيِّبًا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۴] تصرف در غنایم جنگی در اسلام حلال شمرده شد، مسلمانان در تقسیم غنایم جنگ بدر، اختلاف کردند. پس از این منازعه، آیه آغازین سوره انفال نازل شد و تمام انفال را که غنایم جنگی نیز جزء آن به شمار می‌رفت، به رسول خدا (ص) اختصاص داد. آیه چنین است: ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفَالِ قُلِ الْأَنْفَالُ لِلَّهِ وَالرَّسُولِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَصْلِحُوا ذَاتَ بَيْنِكُمْ وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾[۵].
اندکی بعد، با نزول آیه خمس، حکم غنایم جنگی با تخصیص از این آیه خارج شد؛ ولی در مقابل، در سال چهارم هجری، آیه فیء، حکم انفال را به سرزمین‌هایی که بدون جنگ گشوده شده نیز تعمیم داد. پس از نزول این آیات، پیامبر قانون انفال را اجرا کرد.[۶]
مقدمه
یکی از منابع بیت المال انفال است که در سخنان امیرالمؤمنین(ع) به آن اشاره شده است. متأسفانه لغت‌دانان معنای دقیقی برای انفال ذکر نکرده‌اند و بیشتر به کاربرد آن در روایات پرداخته‌اند.
در تفسیر تبیان می‌نویسد: انفال را جمع نفل دانسته‌اند که به معنای زیادی بر چیزی است. وقتی گفته می‌شود: "نَفَلتُكَ كذا"، زمانی است که به او چیزی داده باشد. لبید بن ربیعه گوید: «تقوای پروردگار ما بهترین نفل و زیادی است...»[۷].
در کشاف اصطلاحات الفنون در معنای نفل می‌نویسد: نَقَل به فتح نون و فاء، در لغت به معنای زیاده است و غنیمت از آن رو نَفَل نامیده می‌شود که زائد در حلال‌ها است؛ زیرا غنیمت در دیگر امت‌ها حلال نبوده است. به بچه ولد الزنا نافله و زیادی گفته می‌شود؛ زیرا زائد بر هدف ازدواج است که بچه از صلب پدر باید باشد و این بچه، زیادی است. و در شریعت اطلاق می‌شود بر مال زیادی که رهبر مسلمانان به برخی غنیمت‌بران می‌دهد. و این عمل«تنفیل» نامیده می‌شود[۸].
در بیشتر کتاب‌ها این معنا برای نفل و نفل ذکر شده و به معنای عطاء و بخشش نیز آمده است[۹].
راغب در مفردات با این که بیشتر به ریشه لغات می‌پردازد درباره واژه انفال و نفل، اول به بیان مصداق‌های آن پرداخته و می‌نویسد: «نَفَل، گفته شده، عین غنیمت است... و نفل آنچه برای انسان حاصل می‌شود پیش از غنمیت است. و گفته شده آنچه حاصل می‌شود برای مسلمانان بدون جنگ که همان فیء است و گفته شده نفل آن چیزی است از متاع و مانند آن، پس از آنکه غنائم تقسیم شده است. و بر این معنا حمل شده آیه ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفَالِ...﴾[۱۰] و اصل آن از نفل است که زیاده بر واجب است و به آن نافله گویند...»[۱۱].
به غنیمت جنگی از آن رو انفال اطلاق می‌شود که زیاده بر جهاد و پیروزی است[۱۲].
علت توجه نکردن به معنای لغوی انفال و بیان مصادیق آن این است که در کتب اهل سنت اهمیت زیادی به آن داده نشده و انفال را یا مساوی با غنائم دانسته‌اند یا از آن نفل برداشت نموده‌اند که به جنگجویان داده می‌شود؛ از این رو در معجم الفقهاء قلعه چی واژه انفال نیامده. او در معنای نفل گوید: مصدر نفل به معنای زیاده است، آنچه زائد بر واجب است، صدقه باشد یا نماز یا روزه یا غیر آن، و از آن جهت است که آنچه به جنگجو داده می‌شود بیشتر از استحقاق وی از غنیمت است[۱۳].
پایه بحث انفال، آیه قرآن است که می‌فرماید: ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفَالِ قُلِ الْأَنْفَالُ لِلَّهِ وَالرَّسُولِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَصْلِحُوا ذَاتَ بَيْنِكُمْ وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾[۱۴].[۱۵]
منابع
پانویس
- ↑ ابن اثیر، النهایه، طریحی، مجمع البحرین، ماده نفل.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۵۳۹، ح۳؛ عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، ج۲، ص۴۷، ح۷.
- ↑ نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، ج۶، ص۶۸ به بعد.
- ↑ «از آنچه غنیمت گرفته‌اید حلال و پاک بخورید و از خداوند پروا کنید، به راستی خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره انفال، آیه ۶۹.
- ↑ «از تو از انفال می‌پرسند بگو: انفال از آن خداوند و پیامبر است پس، از خداوند پروا کنید و میانه خود را سازش دهید و اگر مؤمنید از خداوند و پیامبرش فرمان برید» سوره انفال، آیه ۱.
- ↑ حسینی، سید رضا، مقاله «بیت المال»، دانشنامه امام علی، ج۷، ص ۴۱۳.
- ↑ التبیان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۷۲.
- ↑ کشاف اصطلاحات الفنون، ج۲، ص۱۷۲۱.
- ↑ ر.ک: التحقیق فی کلمات القرآن، ج۱۰، ص۲۰۹.
- ↑ «از تو از انفال می‌پرسند ...» سوره انفال، آیه ۱.
- ↑ راغب، المفردات، ص۵۰۲.
- ↑ المیزان، ج۹، ص۵.
- ↑ معجم لغه الفقهاء، ص۴۸۵: النفل: بفتح فسکون مصدر النفل؛ الزیاده: ما کان زائداً عن الواجب صدقة کان أم صلاة أم صیاماً، أم غیر ذلک. و منه: ما یعطاه المحارب زیاده عن استحقاقه من الغنیم.
- ↑ «از تو از انفال می‌پرسند بگو: انفال از آن خداوند و پیامبر است پس، از خداوند پروا کنید و میانه خود را سازش دهید و اگر مؤمنید از خداوند و پیامبرش فرمان برید» سوره انفال، آیه ۱.
- ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳، ص ۵۴۱ - ۵۴۲.