سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)

سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین، ج۳ دبیران و مسئولان اقتصادی
از مجموعه	سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین
زبان	فارسی
نویسنده	علی اکبر ذاکری
موضوع	امام علی، سیاست، حکومت اسلامی
مذهب	شیعه
ناشر	انتشارات بوستان کتاب
محل نشر	قم، ایران
سال نشر	۱۳۸۵ ش
تعداد صفحه	۹۵۲
شابک	۹۶۴-۴۲۴-۶۱۲-۸
شماره ملی	‭م‌۷۲-۱۱۳۰

این کتاب، جلد سوم از مجموعهٔ چهار جلدی سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین است که با زبان فارسی به بررسی مباحثی پیرامون مسئولیت اقتصادی در حکومت اسلامی می‌پردازد. پدیدآورندهٔ این اثر علی اکبر ذاکری است و انتشارات بوستان کتاب انتشار آن را به عهده داشته است.

دربارهٔ کتاب

در معرفی این کتاب آمده است: «کتاب حاضر، مجلد سوم از مجموعه‌ای چهارجلدی در زمینه شیوه زمام‌داری امام علی (ع) از جنبه‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است. جلد حاضر ویژه دیوان‌ها، مسائل اقتصادی مثل مالیات‌ها، زکات، خراج، جزیه، انفال، خمس، گمرک و... هم‌چنین شیوه گردآوری و مصرف عادلانه بیت‌المال، اموال و زندگی زاهدانه و لباس ساده امام (ع)، نقد و تصحیح سند و گزارش‌ها همراه با زندگانی ۳۸ نفر از مسئولان اقتصادی و دبیران حضرت است».

فهرست کتاب

• مقدمه

1. مسائل سیاسی
2. مسائل اقتصادی
3. مسائل نظارتی و امنیتی

• ویژگی‌های این جلد
• سیره اقتصادی امیرالمؤمنین (ع)

1. سیره شخصی امام علی (ع)
2. سیره حضرت درباره بیت المال

• تصحیح دو سند کتب اربعه
• بررسی مسائل اختلافی
• منابع و مدارک کتاب

بخش سوم: دبیران

فصل اول: آیین کتابت

• کتابت در قرآن و صدر اسلام
• دبیران پیامبر (ص)
• انواع نگارش
• تأسیس دیوان در جامعه اسلامی
• دبیران یکی از طبقات اجتماعی ایران
• طبقات اجتماعی از نظر ارسطو و افلاطون
• طبقات اجتماعی از نظر امام علی (ع)
• اقسام دبیران دیوان

1. دیوان سپاه
2. دیوان برید
   1. نمایندگان و نامه رسانان علی (ع)
3. دیوان خزانه و استیفا
4. دیوان مظالم
   1. رسیدگی به کار مردم

فصل دوم: دبیران از نظر امام علی (ع)

• اقسام دبیران و ویژگی‌های آنها
• شرایط دبیران ویژه (سری)

1. شرایط عمومی دبیر
2. شرایط ویژه

• شیوه گزینش

1. کافی نبودن حسن ظن
2. عملکرد گذشته
3. نیک کردار
4. امانت داری

• نظارت بر کار دبیران
• توصیه‌های نگارشی امیرالمؤمنین (ع)

فصل سوم: شرح حال دبیران

دبیران امیرالمؤمنین (ع)

• عبیدالله بن ابی رافع
  • شرح حال عبیدالله بن ابی رافع
  • عبیدالله، کاتب سر امام علی (ع)
  • نامه‌هایی که عبیدالله نگاشت
  • عبیدالله، راوی فضائل امام علی (ع)
    • فرزندان عبیدالله بن ابی رافع
  • درگذشت عبیدالله
  • کتاب عبیدالله بن ابی رافع
  • کسانی که کتاب عبیدالله نزد آنها بوده
  • متن کتاب عبیدالله بن ابی رافع
  • خاندان عبدالمطلب
  • خاندان مطلب
  • خاندان عبد شمس بن عبدمناف
  • بنی زهره
  • بنی تمیم
  • بنی مخزوم
  • بنی جمع
  • بنی عامر بن لوی
  • انصار شرکت کننده در جنگ بدر
  • بنی مالک
  • بنی مازن
  • بنی دینار
  • بنی حارث بن خزرج
  • بنی ساعده
  • بنی عوف بن خزرج
  • بنی سلمه
  • بنی زریق
  • بنی بیاضه
  • بنی عمر به عوف
  • بنی عبدالأشهل
  • انصار با سابقه همراه پیامبر (ص) که در بدر نبودند
  • یاران پیامبر (ص) از مهاجران عرب و تابعان
  • بنی أسلم
  • تابعانی که رسول خدا (ص) به آنان وعده بهشت داده
  • کشته شدگان همراه علی (ع) در جمل از بنی عبدالقیس
• سعید بن نمران همدانی کاتب حضرت
• عبدالله بن جعفر بن ابی طالب دبیر و مشاور علی (ع)
  • وکالت عبدالله برای امیرالمؤمنین (ع)
  • شرح حال عبدالله بن جعفر
  • شخاوت عبدالله
  • تبذیر عبدالله
  • عبدالله همراه در خدمت علی (ع)
  • علی (ع) مهمان عبدالله
  • عبدالله و امام حسن (ع)
  • عبدالله بن جعفر و امام حسین (ع)
  • شهدت فرزندان
  • فرزندان عبدالله بن جعفر
  • پایان زندگی
• ابو ثروان دبیر علی (ع)
  • نامه امیرالمؤمنین (ع) به فرماندهان سپاه
• أصبغ بن نباته مجاشعی
  • شرح حال أصبغ بن نباته
  • وصیت به محمد بن حنفیه
  • أصبغ مسئول شرطة الخمیس
  • أصبغ بن نباته و فضائل علی (ع)
  • أصبغ و غدیر
  • طبقه و زمان در گذشت اصبغ
• علی بن ابی رافع
• سماک بن حرب دبیر علی (ع)
  • شرح حال سماک بن حرب
• عبدالله
• عبدالله بن جبیر دبیر علی (ع)
• عبیدالله بن عبدالله بن مسعود
• یزید بن شراحیل انصاری
  • ابن شراحیل پیام رسان محمد بن حنفیه به مختار
  • نامه محمد بن حنفیه در رد غلو
  • نکته‌ای درباره قیام مختار
  • نکته‌ای درباره کاتب قرارداد آتش بس صفین

بخش چهارم: کارگزاران زکات

فصل اول: تشریع زکات

• مفهوم و مسائل زکات
• معنای زکات
• زکات در ادیان گذشته
• زکات در قرآن
• تفاوت معنای زکات و صدقه
• نکته‌ای مهم
• فلسفه و اهمیت زکات
• موارد وجوب زکات
• زکات طلا و نقره
• زکات غلات کشاورزی
• مقدار نصاب غلات
• زکات دام‌ها
• نصاب گوسفند
• نصاب گاو
• نصاب شتر
• زکات اسب
• زکات ابدان

فصل دوم: آیین گردآوری زکات در دوران پیامبر (ص)

• مراحل دریافت زکات
• اعلام
• نامه‌های پیامبر (ص)
• برآورد (تخمین)
• کارگزاران زکات
• شرایط کارگزاران زکات
• اعزا م کارگزاران زکات
• واکنش‌ها
• مصرف‌ها

فصل سوم: آیین گردآوری زکات در دوران علی (ع)

• گردآوری زکات در صدر اسلام
• توصیه‌های علی (ع) به مأوران زکات
• توصیه به مختلف کارگزار زکات
• آیین دریافت زکات
• آیین دریافت زکات در نامه به کارگزاران

1. دوری از ایجاد ترس
2. برخورد انسانی
3. وارد نشدن میان اموال
4. دریافت عادلانه
5. نگرفتن مال معیوب
6. گماردن محافظان امین
7. مهربانی با حیوان‌ها
8. تقسیم برابر دستور اسلام
9. پاداش مأمور زکات
10. اطمینان به صاحبان مال

• مکان و زمان جمع‌آوری زکات
• عزل کارگزار زکات
• پرداخت زکات
• مصرف‌های زکات

1. مولفه قلوب
2. فقرا و مساکین
3. ورشکستگان و قرض داران
4. بردگان
5. کارگزاران زکات
6. سبیل‌الله و ابن السبیل

فصل چهارم: شرح حال کارگزاران صدقات و زکات

کارگزاران زکات امیرالمؤمنین (ع)

• مسیب بن نجبه فزاری و عبدالرحمن بن محمد کندی
  • مسئولیت‌های مسیب بن نجبه
  • مسبب بن نجبه در سمت کارگزاری صدقات
  • شرح حال مسبب بن نجبه
  • مسیب مرد مبارز
  • مسیب و صلح امام حسن (ع)
  • مسیب بن نجبه و امام حسین (ع)
  • قیام توابین و شهادت مسیب
• کارگزاران صدقات «سماوه»
• مختلف بن سلیم ازدی کارگزار صدقات
  • تصمیم معاویه بر گردآوری زکات «دومة الجندل»
• شریک بن نمله محاربی کارگزار صدقات
  • شرح حال شریک بن نمله محاربی
  • تصحیح سند یک روایت
  • شریک بن نمله در صفین
  • شریک بن نمله و قیام مستورد
• عبدالله بن زمعه کارگزار زکات
  • عبدالله بن زمعه در شرح‌های نهج البلاغه
  • عبدالله بن زمعه مسئول صدقات
  • عبدالله بن زمعه کیست؟
  • شرح حال عبدالله بن وهب بن زمعه
  • شرح حال عبدالله بن زمعه شیعه امام علی (ع)

بخش پنجم: کارگزاران جزیه و خراج

فصل اول: احکام جزیه

• جزیه مالیات اقلیت‌ها
• پیشینه جزیه
• جزیه نوعی از خراج
• انواع جزیه
• تفاوت جزیه و خراج
• حکم جزیه
• جزیه و مقدار آن در اسلام
• مقدار و شیوه دریافت جزیه از نظر علی (ع)
• مصرف جزیه

فصل دوم: احکام خراج

• خراج و مسائل آن
• پیشینه خراج
• امام علی (ع) و ایجاد خراج در خلافت عمر
• پیشنهاد علی (ع) در وضع خراج
• تصمیم علی (ع) در تقسیم عراق
• سرزمین‌های خراجی و عشری (زکوی)

1. املاک شخصی
2. املاک عمومی
3. املاک دولتی

• خراج از دیدگاه امیرالمؤمنین (ع)
• نامه به کارگزاران خراج و شهرها
• توصیه‌های علی (ع) درباره حراج و اهل آن

1. بخشنامه‌ها درباره خراج
   1. نامه به کارگزاران خراج
   2. نامه امام به مأموران خراج در نهج البلاغه
2. دستور به کارگزاران خراج
   1. توصیه به مردی از ثقیف
   2. جریان مرد ثقفی به نقل دیگر
   3. تعیین بازرس
3. توصیه به کارگزاران شهرها درباره خراج
   1. نامه به حذیفه استاندار مداین
   2. عهدنامه مالک اشتر
      1. خراج و آبادانی
      2. شیوه دریافت خراج و اصلاح آن
      3. فواید تخفیف مالیات
      4. عاقبت بد سوء استفاده از خراج

• زمان دریافت خراج (مالیات)
• مقدار خراج

فصل سوم: شرح حال کارگزاران خراج

خراج‌گزاران امیرالمؤمنین (ع)

• یزید انصاری کارگزار خراج
  • شرح حال ابوزید یزید انصاری
  • شرح حال مصعب بن زبیر انصاری

1. مصعب کارگزار علی (ع)
   1. سند روایت مصعب درباره جزیه
2. مصعب از معاصران امام صادق (ع)
   1. دیدگاه‌ها درباره مصعب بن یزید
   2. نقد و بررسی دیدگاه‌ها
   3. بررسی سند روایت مصعب درباره خراج

• مردی از ثقیف، کارگزار خراج
• یزید بن رویم شیبانی کارگزار خراج
  • اسلام یزید بن رویم
  • همراه علی (ع) در جنگ
  • یزید بن رویم و واقعه کربلا
  • ابن رویم پس از واقع کربلا
  • مرگ یزید بن رویم
  • خاندان یزید بن رویم
• سعد بن عمرو انصاری کارگزار خراج
  • نسب سعد بن عمرو انصاری
  • ضبیعة بن زهیر اسدی کارگزار خراج
  • ماهویه کارگزار خراج خراسان
  • نامه امام علی (ع) به بزرگان مرو
  • شرح حال ماهویه
  • نقش ماهویه در مرگ یزدگرد سوم
  • صلح ماهویه با ابن عامر

بخش ششم: کارگزاران بیت المال

فصل اول: تاریخچه بیت المال

• سیر تاریخی بیت المال و سیره علوی
• پیشینه بیت المال
• یوسف و بیت المال
• داوود و بیت المال
• بیت المال در دوران پیامبر (ص)
• بیت المال در دوران خلفا

1. بیت المال در دوران ابوبکر
2. بیت المال در دوران عمر
3. بیت المال در دوران عثمان

• دیدگاه امیرالمؤمنین (ع) درباره بیت المال
• عدالت و مساوات، شرط‌های پذیرش بیعت
• اعلام سیاست‌های مالی در آغاز خلافت
• خطبه روز اول
• خطبه روز دوم
• دستور العمل روز سوم
• خطبه العمل روز سوم
• چگونگی برابری در پاسخ به طلحه و زبیر
• استفاده نکردن از بیت المال
• وضع مالی امام علی (ع) در دوران زندگی
• دوره اول: فقر و نیاز
• دوره دوم: بی‌نیازی
• صدقات فاطمه (ع)
• دوره سوم: دوران خلفا
• صدقات علی (ع)

1. صدقات مدینه
2. وادی القری
3. حره الرجلاء
4. ناحیه فدک
5. بغیبغات (ینبع)
6. پایین ینبع
7. دیگر مناطق ینبع

• وقف نامه امام علیالگو:،
• دوره چهارم: خلافت
• ساده زیستی امیرالمؤمنین (ع)
• لباس‌های ساده امیرالمؤمنین (ع)

1. پیراهن
2. رداء و ازار

• کفش ساده علی (ع)
• فرش ساده علی (ع)
• غذای ساده امیرالمؤمنین (ع)

فصل دوم: منابع بیت المال

• منابع اموال عمومی
• تعمیرات امام علی (ع) درباره بیت المال

1. بیت المال مسلمین
2. مال الله
3. بیت المال حاکم
4. فیء

• منابع بیت المال از نظر اهل سنت

منابع اصلی بیت المال

• غنیمت

1. اقسام غنائم
2. تقسیم غنائم
3. غنائم باغیان

• خمس

1. خمس پیش از اسلام
2. تشریع خمس در اسلام
3. معنای غنیمت
4. موارد خمس از نظر امام علی (ع)
   1. غنائم
   2. معدن و رکاز
   3. گنج و جواهر دریا
   4. مال حلال مخلوط به حرام
   5. زمینی که ذمی از مسلمان بخرد
   6. سود و فایده کسب

• انفال

1. معنای انفال در آیه قرآن
2. انفال در فقه اهل بیت (ع)
   1. اول: زمین
   2. دوم: قله‌ها، دره‌ها و جنگل‌ها
   3. سوم: معادن
   4. چهارم: صفایا و قطایع
   5. پنجم: غنائم جنگ‌های بی‌اذن امام
   6. ششم: بیابان‌ها، دریاها و ساحل‌ها
   7. هفتم: مال بی‌وارث

• فیء

1. مصداق‌های فیء
2. سخنان امیرالمؤمنین (ع) درباره فیء
3. اقسام بیت المال در کلام علی (ع)
   1. بیت المال صدقه و زکات
   2. بیت المال مسلمین
   3. بیت المال امام

• مالیات بر تجارت، یک دهم گمرک

1. وضع عشر به وسیله عمر
2. روند دریافت عشور در دوران خلفا
   1. زیاد بن حدیر اسدی
   2. عبدالله بن عتبة بن مسعود
   3. انس بن مالک
3. عشور در روایات پیامبر (ص)
4. نظر امیرالمؤمنین (ع) درباره عشار
5. عشر به جای زکات از نظر علی (ع)
6. مالیات بر تجارت از نظر علی (ع)
7. وضع مالیات در صورت نیاز

فصل سوم: تقسیم و مصرف بیت المال

شیوه تقسیم بیت المال

عوامل مهم در تقسیم بیت المال

• روسای اسباع
  • نامه حضرت به امیران سپاه
• عرفا
• موالی و ایرانیان
• عطا و رزق
  • معنای عطا
  • رزق
  • عطای دریافتی علی (ع)
  • مقدار عطا
  • سوء استفاد بنی امیه از عطا
  • عطا و رزق زنان
  • عطای کودکان
  • محرومان از عطای بیت المال
  • خطبه حضرت در برابر زیاده خواهان
• تقسیم هدایا

1. هدیه به نزدیکان علی (ع)
2. هدایای عید

• موارد دیگر مصرف بیت المال
• اول: حقوق حاکم
• حقوق کارگزاران

1. والیان
2. عریف و حاسب
3. قاضی

• سوم: پرداخت دیه

1. دیه کشته از وحشت جنگ
2. دیه کشته در ازدحام
3. دیه کشته‌ای که قاتل وی مشخص نیست
4. دیه کشته به وسیله جمع
5. دیه خطای قاضی
6. دیه خطای مسلمان
7. دیه شخص بی‌عاقله
8. دیه شرابخوار به هنگام اجرا حد
   1. دیدگاه قطب راوندی در حد شرابخواری
   2. توجیه اهل سنت در علت پرداخت دیه شرابخوار

• چهارم: تشویق قاریان قرآن
• پنجم: مخارج زندانیان

1. انسان مفسد
2. زندانیان ابد

• ششم: ازدواج بی‌همسران
• هفتم: نفقه غیر مسلمان نابینا
• هشتم: نیاز موذن
• نهم: نیاز خانواده شهدا
• دهم: حیوانات گم شده
• یازدهم: پرداخت دیه برده
• دوازدهم: مخارج اسیر

نزدیکان امام علی (ع) و بیت المال

1. فرزندان علی (ع)
2. همسر علی (ع)
3. داماد علی (ع) عبدالله بن جعفر
4. غلام علی (ع)
   1. نامه حضرت به غلام پناهنده به معاویه
5. علی (ع) و برادرش عقیل
   1. دیدگاه‌ها درباره زمان رفتن عقیل نزد معاویه
   2. یورش ضحاک بن قیس
   3. نامه عقیل به امیرالمؤمنین (ع)
   4. پاسخ امام علی (ع) به نامه عقیل
   5. عقیل در کوفه و تقاضای وی از علی (ع)
   6. خطبه امام درباره تقاضای عقیل

فصل چهارم: شرح حال کارگزاران بیت المال

• کارگزاران بیت المال امیرالمؤمنین (ع)
• وزان، تقاد و حاسب
• قسام
• شرایط قسم
• شرح حال قسام علی (ع) عبدالله بن یحیی (نجبی)
• شهادت عبدالله بن یحیی
• شرح حال مسئولان بیت المال امیرالمؤمنین (ع)
• اول: مسئولان بیت المال مدینه

1. عبیدالله بن ابی رافع
2. ابوالهیثم بن تیهان انصاری
   1. ابوالهیثم در دوران رسول خدا (ص)
   2. ابوالهیثم در دوران خلفا
   3. ابوالهیثم پس از خلفا
   4. ابوالهیثم در خلافت امیرمؤمنان (ع)
   5. ابوالهیثم در نبرد جمل
   6. شهادت ابوالهیثم در نبرد صفین
   7. یاد علی (ع) از شهدای صفین و ابوالهیثم
3. شرح حال عمار یاسر کارگزار بیت المال مدینه
   1. سخنان پیامبر (ص) در نجلیل از عمار
   2. عمار در دوران خلفا
   3. عمار در خلافت امیرالمؤمنین علی (ع)
   4. گفت و گوی عمار و عایشه پس از جمل
   5. عمار در نبرد صفین
   6. شهادت عمار و عکس‌العمل‌های آن

• دوم: کارگزاران بیت المال بصره

دربارهٔ پدیدآورنده

علی اکبر ذاکری

حجت الاسلام و المسلمین علی اکبر ذاکری (علی اکبر ذاکرخمی، متولد ۱۳۳۸ ش، خمین)، علاوه بر تحصیلات حوزوی تحصیلات آکادمیک خود را در مقطع کارشناسی الهیات مدرسه عالی قضایی پیگیری کرد. محقق مجله حوزه، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و عضو چند کمیته علمی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی از جمله فعالیت‌های وی است. او علاوه بر تدریس در حوزه و دانشگاه، تا‌کنون چندین جلد کتاب و مقاله را به رشته تحریر درآورده است. «امام علی و ایرانیان»، «سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیر المؤمنین»، «ازدواج فاطمه»، «انقلاب اسلامی ایران در آیات و روایات»، «ارتباط با امام زمان در عصر غیبت»، «سیره سیاسی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه»، «درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه»، «سیره فرهنگی و اجتماعی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه»، «سبک زندگی معصومان»، «صلح امام حسن تلاشی برای حفظ ارزش‌ها»، «امر به معروف و نهی از منکر در نهضت حسینی» و «عدالت در اندیشه و سیره امیر المؤمنین» برخی از این آثار است.

کتاب‌های وابسته

• اصل مجموعه؛
• سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۱ (کتاب)؛
• سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)؛
• سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴ (کتاب).