مرتضی مطهری (پدیدآورنده)

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

مرتضی مطهری
تاریخ درگذشت	1358
آرامگاه	قم
محل زندگی	تهران (ایران)
ملیت	اهل مشهد
تابعیت	ایران
زبان	فارسی
منصب	فیلسوف
دین	اسلام
مذهب	شیعه اثناعشری
اطلاعات علمی
حوزه علمیه	قم
استادان	سید محمد حجت کوه کمره‌ای سید صدرالدین صدر سید احمد خوانساری سید محمد داماد سید حسین طباطبایی بروجردی امام خمینی علامه طباطبایی
آثار	«مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی» «آشنایی با قرآن» «انسان کامل» «حماسه حسینی» «انسان و ایمان» «جاذبه و دافعه علی» «عدل الهی» «ولاءها و ولایت‌ها» «امامت و رهبری» «سیری در سیره ائمه اطهار» «قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ» «خدمات متقابل ایران و اسلام»

• مرتضی مطهری، فیلسوف، متکلم و اسلام‌شناس معاصر در دهکده فریمان از توابع خراسان رضوی و در خانواده‌ای روحانی و اهل علم دیده به جهان گشود. وی تحصیلات مقدماتی را در زادگاه خویش گذراند. استاد مطهری پس از گذراندن مقدمات در سن دوازده سالگی به مشهد عزیمت کرد و به تحصیل مقدمات علوم دینی از محضر اساتید برجسته آن دیار پرداخت. استاد پس از تحصیل مقدمات در سال ۱۳۱۶ عازم قم شد و در مدت پانزده سال اقامت در قم از محضر اساتید برجسته آن دیار بهره گرفت؛ اساتیدی چون مرحوم آیت الله العظمی بروجردی (فقه و اصول)، امام خمینی (در اصول) و مرحوم آیت الله سید محمد محقق داماد (در فقه) و مرحوم علامه سید محمد حسین طباطبایی (در فلسفه: الهایات شفای بوعلی و دروس دیگر) از اساتید اصلی وی به‌شمار می‌روند. از مجموعه مطالب استاد می‌توان برداشت کرد که امام خمینی و علامه طباطبایی بیشترین تأثیر را در زندگی علمی و عملی استاد بر جای گذاشته‌اند.
• استاد مطهری در همه دوران زندگی خویش، از جمله زندگی علمی که بخش اصلی زندگی او را تشکیل می‌دهد، انسانی هدفمند بود که همراه با مطالعه عمیق و برنامه‌ریزی، دقیق، اهداف خود را پیش می‌برد. او همگام با علم‌آموزی به تهذیب نفس و خودسازی و تحصیل فضایل اخلاقی پرداخت.

مطهری و نهج البلاغه

• استاد مطهری در سال ۱۳۲۰، هم‌زمان با دوران تحصیل در سفری به اصفهان موفق به دیدار و آشنایی با عالمی جلیل‌القدر و وارسته به‌نام آیت الله میرزا علی شیرازی شد. آیت الله شیرازی که عمری را در کنار نهج البلاغه گذرانده بود و آگاهی کامل نسبت به زوایای علمی، فلسفی، عرفانی و... نهج البلاغه داشت، مطهری را با این کتاب و زوایای پنهان آن آشنا کرد. استاد، خود، در این‌باره می‌گوید: از آن پس چهره نهج البلاغه در نظرم عوض شد، مورد علاقه‌ام قرار گرفت و محبوبم شد. گویی کتاب دیگری است غیر آن کتابی که از دوران کودکی آن را می‌شناختم. احساس کردم که دنیای جدیدی کشف کرده‌ام... او با نهج البلاغه می‌زیست، با نهج البلاغه تنفس می‌کرد. روحش با این کتاب همدم بود، نبضش با این کتاب می‌زد و قلبش با این کتاب می‌تپید. جمله‌های این کتاب ورد زبانش بود و به آن‌ها استشهاد می‌نمود. غالباً جریان کلمات نهج البلاغه بر زبانش با جریان سرشک از چشمانش بر محاسن سپیدش همراه بود. برای ما درگیری او با نهج البلاغه –که از ما و هر چه در اطرافش بود می‌برید و غافل می‌شد- منظره‌ای تماشایی و لذت‌بخش و آموزنده بود. سخن دل را از صاحب‌دلی شنیدن، تأثیر و جاذبه و کشش دیگری دارد. او نمونه‌ای عینی از سلف صالح بود... با همه این‌ها من ادعا نمی‌کنم که او در همه دنیاهای نهج البلاغه وارد بود و همه سرزمین‌های نهج البلاغه را فتح کرده بود. او متخصص برخی از دنیاهای نهج البلاغه بود و در آنچه متخصص بود، خود بدان متحقق بود، یعنی آن قسمت از نهج البلاغه در او عینیت خارجی یافته بود.
• نهج البلاغه چندین دنیا دارد: دنیای زهد و تقوا، دنیای عبادت و عرفان، دنیای حکمت و فلسفه، دنیای پند و موعظه، دنیای ملاحم و مغیبات، دنیای سیاست و مسئولیت‌های اجتماعی، دنیای حماسه و شجاعت... این همه از یک فرد، دور از انتظار است. او توانسته بود بخشی از این اقیانوس عظیم را بپیماید و بر قسمت‌هایی از آن احاطه یابد.

مهاجرت مطهری به تهران

• استاد مطهری بنا به تشخیص و تکلیف خود در سال ۱۳۳۱ به تهران مراجعت کرد و به تبلیغ، تدریس در حوزه‌ها و دانشگاه‌های تهران اشتغال ورزید. استاد مطهری در سال‌های آغازین مراجعت به تهران در مدرسه مروی به تربیت طلاب همت گماشت. در همان سال‌ها تبلیغ و سخنرانی‌های استاد که مبتنی بر تحقیق و مؤلفه‌های علمی و در قالبی همگانی عرضه می‌شد، شکل تشکیلاتی به خود گرفت و استاد در محافل بسیاری به تدریس علوم اسلامی در بین طبقات مختلف مردم همت گماشت.
• استاد مطهری را می‌توان از پیش‌گامان ترویج اندیشه دینی در دوره معاصر قلمداد کرد. در سال ۱۳۳۴ اولین جلسه تفسیر انجمن اسلامی دانشجویان را تشکیل داد. در همان سال تدریس خود در دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران را آغاز کرد. در سال‌های ۱۳۳۷ و ۱۳۳۸ که انجمن اسلامی پزشکان تشکیل شد، استاد مطهری از سخنرانان اصلی این انجمن بود و در طول سال‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۰ سخنران منحصر به‌ فرد این انجمن به‌شمار می‌رفت که بحث‌های مهمی از ایشان به یادگار مانده است. استاد مطهری در طرح مباحث علمی و روشی منصفانه و علمی را در پیش گرفت و مطابق با مقتضیات زمان، ضمن تبیین علوم دینی و کلامی در فضایی علمی و به دور از تعصب، انحراف‌های مختلف دینی زمان را تبیین می‌کرد و درباره آن‌ها به روشنگری می‌پرداخت. برای نمونه یکی از بحث‌های علمی استاد مواجهة ایشان با افکار مادی‌گرایانه بود که در دهه پنجاه خورشیدی به‌عنوان مبحثی انحرافی، بسیاری از جوانان را به‌ویژه در محیط‌های دانشگاهی به چالش کشانده بود.

آثار علمی استاد مطهری

• مجموعه‌هایی که براساس سخرانی‌ها و دست‌نوشته‌های استاد مطهری فراهم آمده است، حوزه‌های متنوعی از علوم اسلامی را در برمی‌گیرد. اما به طور کلی چندین ویژگی را می‌توان از اجزای جداناپذیر آثار استاد مطهری قلمداد کرد: توجه به اصول اساسی اسلام و ایدئولوژی مکتب تشیع در طرح مباحث، توجه به نیازهای عصر و مقتضیات زمان؛ طبیعتی همراه با منش انقلابی، فکری و مکتبی که برگرفته از مقتضای زمانی ایشان است (سیر هجومی افکار انحرافی چپ‌گرایانه و مارکسیستی و اندیشه‌های مادی و مسیحی، استاد را بر آن داشت که در آثار خود، روشی مبتنی بر یک انقلاب فکری و مکتبی را در پیش گیرد.)؛ آثاری مبتنی بر تحقیق و مطالعه همه‌جانبه، جامع و فراگیر، مبتنی بر اسلوب و روش علمی و دربرگیرنده گستره وسیعی از مخاطبان.
• گستره علمی و آثار استاد نیز بسیار فراگیر است به‌گونه‌ای که در آثار ایشان موضوع‌های متنوعی چون آثار فلسفی، کلامی، قرآنی، حدیثی، تاریخی، ادبی، نقد ادبی، حقوقی، اجتماعی، اخلاقی، اقتصادی، فقهی و اصولی به‌وضوح خودنمایی می‌کند. مجموعه آثار استاد مطهری پس از آن‌که سال‌ها در مجلدات تک‌نسخه‌ای عرضه می‌شد، در سال‌های اخیر در مجموعه‌ای ۲۷ جلدی زیر عنوان مجموعه آثار به زیور طبع آراسته شده است. هم‌چنین نرم‌افرازی از مجموعه آثار ایشان همراه با امکانات متنوع نرم‎افزاری تهیه شده است و در دسترس علاقه‌مندان به اندیشه‌های ایشان قرار دارد.
• استاد مطهری هم‌چنین تعدادی رساله را در سمت استاد مشاور و راهنما در دوره دکتری (۲۲ رساله دکتری) و کارشناسی ارشد (۲۰ رساله) بر عهده داشته است.

روش سیاسی و اجتماعی استاد مطهری

• استاد مطهری در عین توجه به تحقیق و پژوهش و روشنگری در حوزه علوم اسلامی، به فعالیت‌های سیاسی نیز اشتغال داشت. این فعالیت‌ها به چندین نوبت دست‌گیری و انتقال ایشان به زندان انجامید. اندیشه سیاسی استاد مطهری بر شکل‌گیری نظامی با مشخصات دینی و مؤلفه‌های اسلامی معطوف بود. از این‌رو تلاش ایشان در پی‌ریزی پایه‌های دینی انقلاب اسلامی رقم خورد. سخنرانی‌هایی روشنگرانه، متقن و علمی استاد مطهری در محافل و مجالس گوناگون بیانگر این همت بلند است.
• استاد مطهری سرانجام در شباهنگام روز سه‌شنبه یازدهم اردیبهشت ماه سال ۱۳۵۸ در حالی که از یکی از جلسات فکری سیاسی بازمی‌گشت، به‌دست یکی از اعضای گروهک تروریستی و منحرف فرقان به ضرب گلوله به شهادت رسید. وی در فرازی از کتاب سیری در نهج البلاغه می‌نویسد: از امتیازات برجسته سخنان امیرالمؤمنین که به نام نهج البلاغه امروز در دست ماست، این است که محدود به زمینه خاص نیست. علی به تعبیر خودش تنها در یک میدان است نتاخته است، در میدان‌های گوناگون –که احیاناً بعضی با بعضی متضاد است- تکاور بیان را به جولان آورده است. نهج البلاغه شاهکار است، اما نه تنها در یک زمینه مثلاً موعظه یا حماسه یا فرضاً عشق و غزل و یا مدح و هجا و غیره، بلکه در زمینه‌های گوناگون که در شرح خواهیم داد. این‌که سخن شاهکار باشد ولی در یک زمینه، البته زیاد نیست و انگشت‌شمار است، ولی به هرحال هست. این‌که در زمینه‌های گوناگون باشد ولی در حد معمولی نه شاهکار، فراوان است، ولی این‌که سخنی شاهکار باشد و در عین حال محدود به زمینه خصی نباشد از مختصات نهج البلاغه است. بگذریم از قرآن و نهج البلاغه متنوع باشد؟! سخن نماینده روح است. سخن هرکس به همان دنیایی تعلق دارد که روح گوینده‌اش به آن‌جا تعلق دارد. طبعاً سخنی که به چندین دنیا تعلق دارد نشانه روحیه‌ای است که در انحصار یک دنیای بخصوص نیست و چون روح علی محدود به دنیای خاصی نیست (در همه دنیاها و جهان‌ها حضور دارد و به اصطلاح عرفا "انسان کامل" و "کون جامع" و "جامع همه حضرات" و "دارنده همه مراتب" است)، سخنش نیز به دنیای خاص محدود نیست. از امتیازات سخن علی این است.

استادان

او تحصیلات دینی خود را نزد اساتیدی همچون: سید محمد حجت کوه کمره‌ای، سید صدرالدین صدر، سید احمد خوانساری، سید محمد داماد، سید حسین طباطبایی بروجردی، امام خمینی، علامه طباطبایی فرا گرفت.

کتاب‌های منتشر شده

1. مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی
2. آشنایی با قرآن
3. انسان کامل
4. حماسه حسینی
5. انسان و ایمان
6. جاذبه و دافعه علی
7. عدل الهی
8. ولاءها و ولایت‌ها
9. امامت و رهبری
10. سیری در سیره ائمه اطهار
11. قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ
12. خدمات متقابل ایران و اسلام

جستارهای وابسته

• همه آثار معرفی‌شده مرتضی مطهری