عدالت قضایی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عدالت اجتماعی است. عدالت قضایی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عدالت قضایی در قرآن - عدالت قضایی در حدیث - عدالت قضایی در فقه اسلامی - عدالت قضایی در سیره معصوم - عدالت قضایی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - عدالت قضایی در معارف و سیره نبوی - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

• عدالت و اجرای دقیق حقوق در مقام قضاوت و داوری، بعد دیگر عدالت اجتماعی محسوب می‌شود و به حدی حائز اهمیت است که خداوند تعالی در قرآن می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَى أَنْفُسِكُمْ﴾. همچنین دشمنی با قومی، نباید فرد را از رعایت عدالت و انصاف درباره آن قوم باز دارد. ﴿لَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلَّا تَعْدِلُوا﴾ یکی از مصادیق مخاطبین این آیه کریمه، قضات هستند که در مسأله مهم و حساس قضاوت مشغول فعالیت میباشند. امام خمینی مسئولیت امر قضا را به دلیل ارتباط تنگانگ آن با جان و مال و نوامیس مردم، بسیار سنگین توصیف می‌کند و بر این باور است که مسئولیت قضات نسبت به سابق و حتی صدر اسلام خطیرتر است؛ چرا که امروزه دستگاه قضایی، پاسبان حیثیت اسلام و جمهوری اسلامی است و هرگونه تخلّف و انحرافی در امر قضاوت، مردم را نسبت به دستگاه قضایی و روحانیت و جمهوری اسلامی بدبین می‌سازد. امام خمینی به دلیل حساسیت این بخش از نظام، راهکارها و توصیه پیشنهاد‌هایی را در جهت بهبود وضع قوه قضائیه و ایجاد فضایی عادلانه در آن کرده‌اند، از جمله:
• توجه به صلاحیت قاضی: از منظر امام خمینی، قضاوت، حق افراد دانشمند، عادل و با تقواست و یک لغزش در امر قضاوت گاه ممکن است یک کشور را از بین ببرد یا یک خانواده‌ای را تضعیف سازد و عکس این قضیه نیز صادق است. لذا حوزه‌های علمیه باید در تربیت قضات متعهد کوشا باشند.
• لزوم حفظ بی‌طرفی کامل توسط قاضی: برای اجرای عدالت در امر قضا، باید دو طرف دعوا، از همه لحاظ حتی در نگاه کردن میان آن دو، در نزد قاضی یکسان باشد و قاضی در مقام قضاوت، تفاوتی میان برادر و دشمن خود قائل نشود.
• استقلال قاضی: قاضی در اتخاذ تصمیم و صدور حکم برای متهمان، نباید تحت تأثیر دیگران قرار گیرد؛ بلکه باید صلابت و آزادی عمل خود را حفظ نماید. همچنین ارزش رأی و حکم قاضی به گونه‌ای است که هیچ کس حق ندارد کسی را بدون حکم قاضی توقیف یا احضار کند.
• لزوم دقت و احتیاط در اجرای حدود: از دید امام خمینی در اجرای حدود به خصوص در مورد جرایمی که ثبوتشان به آسانی امکان‌پذیر نیست، باید بر طبق موازین شرعی عمل کرده و از عجله و شتابزدگی در این باره اجتناب نمود؛ چرا که پای آبرو و حیثیت افراد در میان است. سستی، سهل‌انگاری و یا ترحّم در اجرای قصاص و تعزیرات اسلامی نیز قابل پذیرش نیست و قاضی در این موارد باید قسی‌القلب باشد.
• پرهیز از تطویل در رسیدگی به پرونده‌ها: یکی دیگر از مصادیق اجرای عدالت در دستگاه‌های قضایی از دیدگاه امام خمینی، تضییع نکردن وقت شریف مردم در راهروهای دادسراهاست. بنابراین زمان رسیدگی به محاکمات باید تا حد امکان تقلیل یابد. رسیدگی سریع به پرونده‌های زندانیان و خصوصاً آنان که جرمشان مادون جرم گروهک‌های مفسدین و ملحدین اغتشاش‌گر است، نیز باید در دستور کار مسئولان قضایی قرار گیرد. همچنین رسیدگی به پرونده‌های کسانی که به عللی به تعویق افتاده است، اولویت دارد.

منابع

1. خاکبان، سلیمان، یوسفی، رقیه، منظومه فکری امام خمینی