احتضار

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

احتضار در قرآن

مقدمه

واژه «احتضار»، مصدر ثلاثی مزید از باب افتعال و از ریشه «ح ض ر» و از نظر لغوی به‌معنای غایب نبودن و در اصطلاح، به‌معنای جان کندن و حضور مرگ است و مراد از حضور مرگ (انتقال از دنیا به آخرت) حضور اسباب و مقدمات آن می‌باشد؛ به‌گونه‌ای که شخص، چیزهای غیر مادّی مانند فرشته مرگ را ببیند و از زندگی دنیایی ناامید شده، به مرگ خویش اطمینان یابد. عرب حاضر شدن سبب مرگ را کنایه از مسبّب می‌داند. به شخص در حال احتضار، «محتضَر» و «محضور» گفته می‌شود. ناگفته نماند که اصطلاح احتضار، مربوط به مرگ تدریجی بوده، درباره مرگ دفعی، به‌کار نمی‌رود؛ البتّه دفعی بودن مرگ، دلیل خوب یا بد بودن شخص نیست. طبق حدیثی، مرگ دفعی تخفیف و راحتی برای مؤمن، و گرفتاری و غضب برای کافر است؛ زیرا مؤمن با توبه، استغفار و وصیت، خود را آماده مرگ و در یک لحظه جانش را به خداوند تسلیم می‌کند؛ ولی کافر این آمادگی را ندارد.

احتضار در قرآن کریم

کلمه احتضار (به‌معنای حضور مرگ) در قرآن نیامده؛ امّا با تعابیر دیگری، از حاضر شدن مرگ ﴿وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ حَتَّى إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ وَلَا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَهُمْ كُفَّارٌ أُولَئِكَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾ آمدن سکرات مرگ ﴿وَجَاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذَلِكَ مَا كُنْتَ مِنْهُ تَحِيدُ﴾ قرار‌ گرفتن در غمرات مرگ ﴿ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ قَالَ أُوحِيَ إِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شَيْءٌ وَمَن قَالَ سَأُنزِلُ مِثْلَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلائِكَةُ بَاسِطُواْ أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُواْ أَنفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ ﴾ آمدن‌ مرگ ﴿وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَيُرْسِلُ عَلَيْكُمْ حَفَظَةً حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَهُمْ لَا يُفَرِّطُونَ﴾ رسیدن جان به گلو ﴿فَلَوْلَا إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ﴾ توفّی به‌معنای گرفتن و نگه‌داری روح ﴿الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلَامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾. و نظایر آن سخن رفته است. در آیه‌ ﴿إِلَى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمَسَاقُ﴾ با واژه ﴿الْمَسَاقُ﴾ به قطع تعلق روح از بدن اشاره شده است. مساق، مصدر میمی به‌معنای «سَوق» و معنای آیه این است که انسان در حال احتضار، به‌سوی خداوند سوق داده می‌شود. از تعبیر «مساق» استفاده می‌شود که انسان در پیمودن این راه، هیچ‌گونه اختیاری ندارد و کاربرد لفظ سوق در این‌گونه آیات به کراهت توده انسان‌ها از پدیده مرگ صعوبت آن و مراحل پس از آن اشاره‌دارد.

گفته شده در دو آیه ﴿وَالنَّازِعَاتِ غَرْقًا﴾، ﴿وَالنَّاشِطَاتِ نَشْطًا﴾ خداوند به فرشتگانی که مأمور گرفتن جان انسان‌ها هستند سوگند یاد‌کرده و مراد از نَزْع، گرفتن روح کافران با سختی یا گرفتن روح انسان‌ها است و مراد از نَشْط، گرفتن روح مؤمنان یا گرفتن روح کافران یا گرفتن روح انسان‌ها است؛ ولی برخی مفسران این آرا را نپذیرفته و گفته‌اند: سیاق آیات هیچ‌گونه دلالتی بر این معانی ندارد. شایان ذکر است که از مصدر احتضار، فقط واژه محتضر در قرآن به‌کار رفته که دارای معنایی غیرمرتبط با مرگ است ﴿وَنَبِّئْهُمْ أَنَّ الْمَاءَ قِسْمَةٌ بَيْنَهُمْ كُلُّ شِرْبٍ مُحْتَضَرٌ﴾ و در آیاتی نیز تعبیر حضور مرگ آمده؛ ولی مراد از آن، زمان احتضار نیست؛ بلکه منظور، فرا رسیدن برخی از اسباب غیر قطعی مرگ مانند بیماری و پیری است؛ نظیر آیه‌ ﴿أَمْ كُنْتُمْ شُهَدَاءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِيهِ مَا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِي قَالُوا نَعْبُدُ إِلَهَكَ وَإِلَهَ آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِلَهًا وَاحِدًا وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ﴾ که به وصیت یعقوب(ع) اشاره دارد و آیه‌ ﴿كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ﴾ که حکم وصیت مؤمنان در زمان مرگ را بیان کرده است. این‌گونه آیات از بحث ما خارجند.

قرآن در آیات متعددی، از ظهور علایم قطعی مرگ و تدریجی بودن این پدیده سخن گفته؛ تدریجی که به قطع تعلّق روح از بدن در لحظه نهایی منتهی می‌گردد ﴿ كَلاَّ إِذَا بَلَغَتْ التَّرَاقِيَ وَقِيلَ مَنْ رَاقٍ وَظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ وَالْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ إِلَى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمَسَاقُ ﴾ و نیز با ذکر ابعاد و حالات مربوط به احتضار، توجّه انسان‌ها را به آن لحظه حسّاس جلب و آنان را به پرهیز از باورهای باطل و گناهان، دعوت کرده است: ﴿ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ قَالَ أُوحِيَ إِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شَيْءٌ وَمَن قَالَ سَأُنزِلُ مِثْلَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلائِكَةُ بَاسِطُواْ أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُواْ أَنفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ ﴾ ، ﴿ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لِلَّذِينَ كَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطِيعُكُمْ فِي بَعْضِ الْأَمْرِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِسْرَارَهُمْ﴾، ﴿فَكَيْفَ إِذَا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلَائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ﴾، ﴿ذَلِكَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا مَا أَسْخَطَ اللَّهَ وَكَرِهُوا رِضْوَانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ﴾، ﴿ أَفَبِهَذَا الْحَدِيثِ أَنتُم مُّدْهِنُونَ وَتَجْعَلُونَ رِزْقَكُمْ أَنَّكُمْ تُكَذِّبُونَ فَلَوْلا إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ وَأَنتُمْ حِينَئِذٍ تَنظُرُونَ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنكُمْ وَلَكِن لّا تُبْصِرُونَ فَلَوْلا إِن كُنتُمْ غَيْرَ مَدِينِينَ تَرْجِعُونَهَا إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴾

در تقسیم‌بندی کلّی می‌توان گفت: احتضار در قرآن به سه صورت آمده است:

1. احتضار مؤمنان ﴿الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلَامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾
2. احتضار کافران ﴿الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ فَأَلْقَوُا السَّلَمَ مَا كُنَّا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ بَلَى إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾
3. احتضار بدون تصریح به ایمان یا کفر محتضر. ﴿كَلاَّ إِذَا بَلَغَتْ التَّرَاقِيَ وَقِيلَ مَنْ رَاقٍ وَظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ وَالْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ إِلَى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمَسَاقُ ﴾ بیش‌تر آیاتی که در آنها از احتضار سخن رفته، از نوع سوم بوده و وقایع مربوط به احتضار را به‌طور کلّی بیان کرده است.

گاهی در تمثیل‌های قرآنی نیز از تغییر حالت ناشی از احتضار استفاده شده. در آیات مربوط به جنگ احزاب، حالت گروهی از کارشکنان، هنگام پدید آمدن احساس ترس از شکست، به کسی تشبیه شده که اسباب مرگ، وی را احاطه کرده و دچار پریشانی و زوال عقل گردیده است؛ چشمانش بی‌حرکت مانده، پلک نمی‌زند و دیدگانش از شدت ترس آکنده از حیرت است: ﴿أَشِحَّةً عَلَيْكُمْ فَإِذَا جَاءَ الْخَوْفُ رَأَيْتَهُمْ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ تَدُورُ أَعْيُنُهُمْ كَالَّذِي يُغْشَى عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوكُمْ بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَى الْخَيْرِ أُولَئِكَ لَمْ يُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا﴾ در بیان کراهت شدید گروهی از مؤمنان غافل از شرکت در جنگ بدر آمده است: ﴿يُجَادِلُونَكَ فِي الْحَقِّ بَعْدَمَا تَبَيَّنَ كَأَنَّمَا يُسَاقُونَ إِلَى الْمَوْتِ وَهُمْ يَنْظُرُونَ﴾.

روی‌دادهای زمان احتضار

رسیدن جان به گلو

یکی از حالت‌های زمان احتضار که شدت آن را نیز بیان می‌کند، رسیدن جان به گلو است. قرآن، از چنین تعبیری برای بیان وحشت زیاد در غیر احتضار نیز بهره جسته و آن، هنگامِ غالب شدن هراس ناشی از هجوم دشمنان در عرصه کارزار است. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَجُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا﴾، ﴿إِذْ جَاءُوكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَإِذْ زَاغَتِ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا﴾، ﴿هُنَالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالًا شَدِيدًا﴾ نظیر همین تعبیر در مورد حشر انسان‌ها در معاد نیز آمده است. ﴿وَأَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْآزِفَةِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَى الْحَنَاجِرِ كَاظِمِينَ مَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ حَمِيمٍ وَلَا شَفِيعٍ يُطَاعُ﴾ رسیدن جان محتضر به گلو، در دو جای قرآن ذکر شده: خداوند در سوره قیامت، ضمن منع انسان‌ها از برگزیدن دنیا بر آخرت، آنها را متوجه این لحظه حساس کرده است: ﴿كَلَّا إِذَا بَلَغَتِ التَّرَاقِيَ﴾ فاعل ﴿بَلَغَتِ﴾ نفس است و ﴿تَّرَاقِيَ﴾ جمع ترقوه، به‌معنای استخوانی که گلو را از چپ و راست دربرگرفته، یا به‌معنای جلو حلق و بالای سینه است.

در آیات ﴿فَلَوْلا إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ وَأَنتُمْ حِينَئِذٍ تَنظُرُونَ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنكُمْ وَلَكِن لّا تُبْصِرُونَ فَلَوْلا إِن كُنتُمْ غَيْرَ مَدِينِينَ تَرْجِعُونَهَا إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴾ رسیدن جان به گلو، دلیلی بر قدرت الهی و عجزانسان‌ها از رویارویی با پدیده‌های گوناگون و از‌جمله مرگ دانسته شده. گفته شده: مراد از آیه‌ ﴿تَرْجِعُونَهَا إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾ این است که اگر در ادّعای خود صادقید، چرا روح محتضر را از هر طریقی که می‌توانید (مانند تدابیر طبّی، تعویذهای کاهنانه و طلسم‌های نجومی) حتی به‌صورت نادر و اتفاقی باز‌نمی‌گردانید. در آیات پیشین، افزون بر اشاره به نگاه‌های آکنده از دل‌سوزی و آمیخته با رعب اطرافیان محتضر به او که با زبان قال یا حال از اطرافیان کمک می‌طلبد، به نزدیک‌تر بودن خداوند از اطرافیان به محتضر نیز اشاره شده است تا هم قدرت الهی و عجز انسان‌ها و هم رحمت خداوند به محتضر تبیین گردد.

ناامیدی از شفای محتضر

در زمان احتضار، خویشاوندان و دوستان محتضر که در اطراف وی هستند، از روی ناامیدی می‌گویند: چه کسی می‌تواند او را شفا دهد؟ ﴿وَقِيلَ مَنْ رَاقٍ﴾. براساس روایتی از امام‌ باقر(ع) گوینده این سخن ﴿مَنْ رَاقٍ﴾ خود محتضر است. برخی گفته‌اند: ﴿رَاقٍ﴾ به‌معنای بالابرنده است نه شفا‌دهنده و گوینده این سخن، فرشتگانند که می‌پرسند: چه کسی روح او را بالا می‌برد: فرشتگان رحمت یا فرشتگان عذاب؟ و نیز روایت شده که فرشتگان، از نزدیک شدن به کافر کراهت دارند و ملک‌الموت می‌گوید: چه کسی روح این کافر را بالا خواهد برد؟.

یقین محتضر به جدایی

انسان در لحظات احتضار، به جدایی یقین پیدا می‌کند: ﴿وَظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ﴾ مراد از ﴿ظَنَّ﴾ در این آیه، علم و یقین است؛ زیرا انسان در حالت احتضار، به جدایی از دنیا، مال، اهل و فرزندان یقین می‌یابد. گفته شده: مراد از ظنّ، گمان است و ممکن است کاربرد ظنّ در مورد او برای استهزا‌ باشد.

جمع شدن ساق‌ها

هنگام احتضار، دو ساق پای انسان کنار هم جمع می‌شوند: ﴿وَالْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ﴾ فعل «التفّ» از مصدر «التفاف» به‌معنای جمع شدن و به هم پیچیدن و معنای آیه این است که در حال احتضار، به‌دلیل زوال نیروی حیاتی که در بدن جریان داشته، ساق‌ها کنار هم جمع می‌شوند. در تفسیر آیه پیشین، آرای دیگری نیز وجود دارد:

1. مراد از ساق، امر شدید است؛ زیرا انسان در سختی‌ها ساق خود را بالا می‌زند و آیه، حاکی از وقوع شداید و سختی‌های حالت احتضار است.
2. اتصال امر دنیا به آخرت
3. مقصود از ساق، ساق پای محتضر است که هنگام جان کندن، آن‌را به هم می‌زند.
4. مراد از ساق‌ها، پاهای بستگان محتضر است که وی را پس از مرگ تشییع می‌کنند.
5. مردم بدن او و فرشتگان روحش را تجهیز می‌کنند. و مراد، دو ساق او است که در کفن پیچیده می‌شود. آیه از نظر لفظی، بر معناهایی نظیر پیوند شدت امر آخرت به امر دنیا، یا اتصال حال مرگ به زندگی و اتصال شدت مرگ به شدت هراس بیرون آمدن از قبر دلالت ندارد؛ مگر اینکه گفته شود: مراد از پیچیده شدن ساق به ساق، فراگیر شدن شداید و آمدن آنها یکی پس از دیگری از لحظه احتضار تا روز قیامت است تا بر هر یک از موارد، قابل انطباق باشد.

ظهور فرشتگان در زمان احتضار

یکی از حوادث مهمّ زمان احتضار، ظهور فرشتگان و گرفتن جان محتضر (توفّی) به‌وسیله آنها است؛ حتی گفته شده: یکی از ادلّه نام‌گذاری زمان قبل از مرگ به «احتضار»، حضور فرشتگان در آن زمان‌است. فرشتگان در امر توفّی تفریط و کوتاهی نمی‌کنند: ﴿وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَيُرْسِلُ عَلَيْكُمْ حَفَظَةً حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَهُمْ لَا يُفَرِّطُونَ﴾ مقصود از تفریط؛ ضایع کردن، غفلت، سستی یا ناتوانی است. توفّی به ملک‌الموت نیز نسبت داده شده است: ﴿قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ﴾ قرآن، گاهی صحنه‌های احتضار مؤمنان و کافران را به‌صورت دو نقطه مقابل یک‌دیگر، در کنار هم ذکر می‌کند تا اختلاف برخورد فرشتگان با این دو گروه به‌گونه روشن‌تری بیان شود.

در آیه‌ ﴿الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ فَأَلْقَوُا السَّلَمَ مَا كُنَّا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ بَلَى إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ به شدّتِ احتضار ستم‌گران و خواری آنها در آن زمان اشاره شده. و در چند آیه بعد، از احتضار پاکان همراه با درود و بشارت سخن رفته است: ﴿الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلَامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ فرشتگان، جان ستم‌گران را با سختی ستانده و دست‌های خویش را برای عذاب آنها یا گرفتن جان‌هایشان می‌گشایند: ﴿ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ قَالَ أُوحِيَ إِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شَيْءٌ وَمَن قَالَ سَأُنزِلُ مِثْلَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلائِكَةُ بَاسِطُواْ أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُواْ أَنفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ ﴾ فرمان فرشتگان به ستم‌کاران (﴿أَخْرِجُواْ أَنفُسَكُمُ﴾ = جان‌هایتان را خارج کنید)، امری تکوینی و به‌معنای قطع تعلّق جان‌های آنان از بدن‌هایشان است؛ زیرا مرگ و زندگی به‌دست انسان نیست. در بیان مراد از این فرمان، وجوه دیگری نیز‌گفته شده است. فرشتگان هنگام گرفتن جان منافقان و کافران، بر صورت‌ها و پشت‌های آنان می‌زنند: ﴿فَكَيْفَ إِذَا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلَائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ﴾، ﴿وَلَوْ تَرَى إِذْ يَتَوَفَّى الَّذِينَ كَفَرُوا الْمَلَائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِيقِ﴾. گفته شده: فرشتگان به این دلیل بر صورت‌های این اشخاص می‌زنند که از عالمی که روبه آن دارند، محجوب و رویگردان و به کبر و عجب متّصف هستند و بر پشت‌هایشان به این دلیل می‌زنند که به عالمی که پشت به آن دارند (عالم طبیعت) میل شدید داشته، به حرص و شهوت متّصف‌اند.

براساس روایتی از امام باقر(ع)، فرشته مرگ، هنگام گرفتن روح گنه‌کاران، چهره‌ای متناسب با اعمال و صفات آنان داشته، با قیافه‌ای خشم‌ناک و وحشت‌آور به همراه فرشتگانی که در دستانشان تازیانه‌های آتشین است، به آنان نزدیک شده، جرعه‌ای از شراب دوزخ در گلویشان می‌ریزد. فرشتگان جان اهل ایمان را با ملاطفت و بشارت آنان به از بین رفتن ترس و غم می‌ستانند؛ بدین‌گونه که از عذاب خدا ترسان و برای ثواب او غمگین مباشید، یا از امور آخرت که در پیش دارید، مترسید و درباره آن‌چه مانند زن و فرزند، به‌جا نهاده‌اید محزون نباشید: ﴿إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ﴾. بنابر روایتی از امام‌ صادق(ع) نیز آیه پیشین به نزول فرشتگان در حالت احتضار اشاره دارد به نظر برخی، عبارت ﴿كُنْتُمْ تُوعَدُونَ﴾ که به‌صورت ماضی استمراری است بر تنزّل فرشتگان مزبور، پس از مرگ دلالت‌می‌کند. خداوند در آیه‌ ﴿لَهُمُ الْبُشْرَى فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الْآخِرَةِ لَا تَبْدِيلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾ به مؤمنان پارسا، بشارت در دنیا و آخرت را وعده می‌دهد. در حدیثی از رسول‌اکرم(ص) آمده: بشارت در دنیا رؤیاهای نیکویی است که مؤمن می‌بیند و بشارت در آخرت، بشارت در زمان مرگ است.

براساس روایتی از امام صادق(ع)، ملک‌الموت به مؤمن در حالت احتضار می‌گوید: آن‌چه امید داشتی، به تو داده شد و از آن‌چه می‌ترسیدی، ایمنی یافتی؛ آن‌گاه برای وی دری را به‌سوی منزل‌گاهش در بهشت گشوده، به وی گفته می‌شود: به سکونت‌گاه خویش در بهشت نظر کن و اینان رسول خدا، علی، حسن و حسین(ع) هستند. بنا بر حدیثی نبوی، ملک الموت و کمک‌کنندگانش (فرشتگان دیگر) برای قبض روح مؤمن به وی نزدیک نمی‌شوند؛ مگر پس از سلام بر او و بشارت او به بهشت. فقیهان برای مؤمنان، درباره مسلمان در حال احتضار، احکامی اعمّ از واجب، مستحب و مکروه ذکر کرده‌اند.

شداید احتضار

از آیاتی مانند: ﴿ كَلاَّ إِذَا بَلَغَتْ التَّرَاقِيَ وَقِيلَ مَنْ رَاقٍ وَظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ وَالْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ إِلَى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمَسَاقُ ﴾، ﴿وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ قَالَ أُوحِيَ إِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شَيْءٌ وَمَن قَالَ سَأُنزِلُ مِثْلَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلائِكَةُ بَاسِطُواْ أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُواْ أَنفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ ﴾، ﴿فَلَوْلا إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ وَأَنتُمْ حِينَئِذٍ تَنظُرُونَ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنكُمْ وَلَكِن لّا تُبْصِرُونَ فَلَوْلا إِن كُنتُمْ غَيْرَ مَدِينِينَ تَرْجِعُونَهَا إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴾ و تعبیر تزهق از ریشه زُهوق به‌معنای خروج چیزی با سختی ﴿فَلَا تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَلَا أَوْلَادُهُمْ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ بِهَا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَتَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ﴾. و تعبیر آمدن سکرات مرگ و اشاره به قصد گریز انسان از آن: ﴿وَجَاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذَلِكَ مَا كُنْتَ مِنْهُ تَحِيدُ﴾ می‌توان به شداید احتضار پی برد. ﴿سَكْرَةُ﴾ به‌معنای مستی و مقصود از سکره مرگ، حالتی است که هنگام جان کندن بر انسان عارض می‌شود و همانند مستی که نمی‌داند چه می‌گوید و با او چه گفته می‌شود، به خویشتن مشغول و از مردم منقطع می‌گردد.

تعبیر ﴿بِالْحَقِّ﴾ در آیه اخیر اشاره دارد به اینکه وجود پدیده مرگ بر اساس قضای الهی بوده، در نظام هستی ضروری است. در تفسیر این تعبیر آرای دیگری نیز ارائه شده است. طبق روایتی از امام صادق(ع) مرگ، برای برخی کافران، از نیش زدن مار و عقرب و بریدن بدنشان با ارّه و قیچی و چرخاندن سنگ آسیاب در چشمانشان سخت‌تر‌است.

احتضار پایان مهلت پذیرش توبه

انسان تا قبل از زمان احتضار، فرصت توبه دارد؛ ولی با فرا‌رسیدن حالت احتضار و ظاهر شدن علایم قطعی مرگ، دیگر توبه او پذیرفته نشده، هیچ سودی برای وی نخواهد داشت: ﴿وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ حَتَّى إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ وَلَا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَهُمْ كُفَّارٌ أُولَئِكَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾ گفته شده: مراد از گنه‌کاران ﴿لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ﴾ در این آیه مسلمانانند؛ زیرا در ادامه آیه به عدم پذیرش توبه کافران تصریح شده است. در لحظه احتضار، حقایق برای انسان آشکار می‌شود؛ ولی اثری بر آن مترتّب نمی‌گردد؛ زیرا نمی‌توان ایمان آورد. فرعون هنگام گرفتاری در غرقاب نابودی توبه و اظهار ایمان کرد؛ ولی از وی پذیرفته نشد: ﴿وَجَاوَزْنَا بِبَنِي إِسْرَائِيلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْيًا وَعَدْوًا حَتَّى إِذَا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِيلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ آلآنَ وَقَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَكُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ﴾ در برخی روایات وارد شده که توبه حتی در زمان احتضار نیز پذیرفته می‌شود و در حدیثی از امام صادق(ع) آمده است: در زمان احتضار، امکان توبه برای انسان جاهل وجود دارد؛ ولی این راه برای عالم مسدود است.

درخواست تأخیر مرگ و بازگشت به دنیا

بسیاری از انسان‌ها در زندگی دنیا دچار غفلت بوده، برای هجرت از دنیا آمادگی ندارند؛ به همین دلیل، هنگام رویارویی با مرگ، با استغاثه فراوان درخواست تأخیر مرگ و بازگشت به دنیا را دارند. قرآن کریم از ابراز چنین تقاضایی چه هنگام فرا رسیدن مرگ بر اثر فرود آمدن عذاب الهی بر اقوامی خاص ﴿وَأَنْذِرِ النَّاسَ يَوْمَ يَأْتِيهِمُ الْعَذَابُ فَيَقُولُ الَّذِينَ ظَلَمُوا رَبَّنَا أَخِّرْنَا إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ نُجِبْ دَعْوَتَكَ وَنَتَّبِعِ الرُّسُلَ أَوَلَمْ تَكُونُوا أَقْسَمْتُمْ مِنْ قَبْلُ مَا لَكُمْ مِنْ زَوَالٍ﴾ و چه هنگام فرا رسیدن مرگ به‌معنای عام خبر داده است: ﴿حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ﴾، ﴿لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ﴾ طبق این آیه، مشرکان همواره به خدا شرک ورزیده، خدا را به آن‌چه از آن منزه است، وصف می‌کنند و به اموال و فرزندانی که به آنها داده شده، مغرورند تا زمانی که مرگ یکی از ایشان فرا رسد و غفلت و لجاجت را در وی از بین ببرد. در این هنگام، از روی ندامت و حسرت بر کوتاهی‌های خویش درخواست می‌کند که به دنیا بازگردد که البته چنین درخواستی پذیرفته نمی‌شود. در حدیثی از رسول‌اکرم(ص) درباره این آیه آمده است: هنگامی که مرگ انسان فرا می‌رسد، هر آن‌چه گرد آورده و از ادای حق آن خودداری کرده، در برابرش جمع می‌شوند و در آن هنگام است که می‌گوید: ﴿رَبِّ ارْجِعُونِ ﴾ بر اساس روایت دیگری از آن حضرت، جمله{متن قرآن|رَبِّ ارْجِعُونِ }} در آیات ۹۹‌ـ‌۱۰۰ مؤمنون / ۲۳ به کافر اختصاص دارد؛ امّا مؤمن هنگامی که ملائکه را می‌بیند و آنان از وی درباره بازگشت به دنیا می‌پرسند، دنیا را خانه غم‌ها خوانده، اشتیاق خود را برای رفتن به‌سوی خدا اعلام می‌دارد. در عین حال، آیاتی دیگر به درخواست تأخیر اجل از سوی مؤمنان اشاره دارد؛ مانند آیاتی که در آنها به مؤمنانامر شده از یاد خدا غافل نشوند و از آن‌چه روزیشان شده انفاق کنند؛ زیرا در غیر این صورت، هنگامی که مرگ یکی از آنها فرا رسد، از خداوند می‌خواهد مرگ او را به تأخیر اندازد تا بتواند از اموال خویش انفاق کند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ﴾، ﴿وَأَنْفِقُوا مِنْ مَا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ فَيَقُولَ رَبِّ لَوْلَا أَخَّرْتَنِي إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُنْ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾، ﴿وَلَنْ يُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْسًا إِذَا جَاءَ أَجَلُهَا وَاللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾ وجه جمع این آیات با روایاتی که بر عدم رغبت مؤمن برای بازگشت به دنیا دلالت می‌کنند، می‌تواند این باشد که درخواست تأخیر اجل، مربوط به مؤمنان متوسط و گنه‌کار، و اشتیاق برای رفتن به‌سوی خدا، مربوط به دارندگان درجات عالی ایمان است. در روایتی نیز آمده است که چون جان مؤمن به گلوی وی رسد، جایگاهش در بهشت به او نشان داده می‌شود؛ آن‌گاه می‌گوید: مرا به دنیا باز‌گردانید تا خویشان خود را از آن‌چه می‌بینم آگاه سازم که به وی گفته می‌شود راهی به‌سوی این کار نیست. چنان‌که قرآن، شبیه چنین مطلبی را از مؤمنی راستین نقل می‌کند: ﴿قِيلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قَالَ يَا لَيْتَ قَوْمِي يَعْلَمُونَ﴾، ﴿بِمَا غَفَرَ لِي رَبِّي وَجَعَلَنِي مِنَ الْمُكْرَمِينَ﴾.

اعتراف ستم گران بر ضد خویشتن

قرآن کریم، از اقرار برخی ستم‌گران (در لحظه احتضار) به کفر خویش سخن گفته و این اعتراف، حاکی از عمق یقین انسان در آن لحظه به عاقبت خویش است: ﴿فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ كَذَّبَ بِآيَاتِهِ أُولَئِكَ يَنَالُهُمْ نَصِيبُهُمْ مِنَ الْكِتَابِ حَتَّى إِذَا جَاءَتْهُمْ رُسُلُنَا يَتَوَفَّوْنَهُمْ قَالُوا أَيْنَ مَا كُنْتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ قَالُوا ضَلُّوا عَنَّا وَشَهِدُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ كَانُوا كَافِرِينَ﴾.

اتصال احتضار به عذاب یا آسایش پس از مرگ

احتضار انسان‌های مؤمن و موحّد، به بهشت و آسایش در عالم برزخ متّصل می‌شود: «قیلَ ادخُلِ الجَنَّةَ‌.».. (یس / ۳۶، ۲۶) و احتضار ستمگران و کافران، به جهنّم و عذاب برزخی متصل می‌گردد؛ چنان‌که قوم نوح با غرق شدن، داخل آتش شدند: «مِمّا خَطیــتِهِم اُغرِقوا فَاُدخِلوا نارًا» (نوح / ۷۱، ۲۵) و قوم فرعون در آتش برزخی به سر می‌برند: «اَلنّارُ یُعرَضونَ‌عَلَیها غُدُوًّاوعَشیـًّا.»... (غافر / ۴۰، ۴۶) .

منابع

1. خوش منش، ابوالفضل، مقاله «احتضار»، 'دائرة المعارف قرآن کریم ج۲