مصداق‌شناسی اهل بیت

مصداق اهل البیت در آیه تطهیر

مصداق اهل بیت چه کسانی هستند؟ در این زمینه سه دیدگاه وجود دارد:

دیدگاهی شاذ از عکرمه و عروه نقل شده که مقصود از اهل بیت را فقط همسران پیامبر دانسته‌اند. این نظر، صحیح نیست، زیرا همه ضمایر در جمله‌های قبل و بعد از این جمله، مؤنث است و ضمایر فقط در این بخش از آیه تغییر یافته و به صورت جمع مذکر آمده است و اگر خطاب مخصوص به همسران بود، تغییر در ضمیر و سیاق وجهی نداشت.
این که اهل‌بیت، افزون بر همسران، شامل پیامبر اکرم(ص)، حضرت علی، فاطمه، حسن و حسین(ع) نیز می‌شود. شاهد این نظر، سیاق آیات است با این بیان که آیات پیش از آیه تطهیر و آیه پس از آن به همسران پیامبر(ص) مربوط است در عین حال، ضمیر ﴿عَنْكُمْ﴾ نشان می‌دهد که تعدادی از مردان نیز در اهل‌بیت داخل‌اند برخی از اهل تسنن این نظر را برگزیده‌اند^[۱].
دیدگاه و باور شیعیان و عده‌ای از محققان اهل سنت می‌باشد آن است که مراد از اهل‌بیت(ع) در این آیه، فقط پیامبر، حضرت علی، فاطمه، حسن و حسین(ع) هستند و همسران پیامبر(ص) به هیچ وجه در آن داخل نیستند، زیرا چنان که گفته شد از این آیه، عصمت و مصونیت تکوینی اهل‌بیت از گناه استفاده می‌شود و فقط خمسه طیبه چنین‌اند؛ ولی کسی درباره همسران پیامبر، چنین ادعایی نکرده است^[۲]. مهم‌ترین دلیل این قول، روایات فراوانی است که از طریق شیعه و اهل سنت گزارش شده که در آنها "اهل بیت" به خمسه طیبه تفسیر شده است^[۳].

مصداق اهل بیت در آیه تطهیر

اهل بیت(ع) چه کسانی هستند؟ سه نظریه درباره اهل بیت(ع) در دست است:

برخی مانند عکرمه و مقاتل بن سلیمان و عروة بن زبیر گفته‌اند مراد زنان پیامبرند^[۴]. ابن‌تیمیه بر این نظریه اصرار دارد^[۵].
عده بیشتر بر آن‌اند: مراد همسران پیامبر(ص) به همراه علی(ع) و فاطمه(س) و حسن و حسین(ع) است^[۶].
ائمه اهل بیت(ع) و بسیاری از راویان و مفسران دیگر مذاهب بر آن‌اند مراد از اهل بیت، علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) هستند. بیش از سی نفر از محدثان و مفسران اهل سنت تصریح کرده‌اند: مقصود از اهل بیت، در آیه کریمه، پنج تن آل عبایند^[۷]. به نص روایات اهل بیت و تصریح امام رضا(ع) اهل بیت، دیگر ائمه(ع) را نیز در بر می‌گیرد^[۸].^[۹]

نظریه امامیه

فقها و مفسران شیعه به ده‌ها خبر نبوی صحیح، عترت را مصداق اصلی اهل بیت(ع) شمرده‌اند و به شبهه‌های رقبا پاسخ داده‌اند و گفته‌اند نظریه‌های معارضان توانایی مقابله با روایات رسیده درباره عترت را ندارد. برخی از تذکره‌نویسان، عکرمه راوی اصلی نزول آیه درباره زنان پیامبر(ص) را ثقه و راستگو شمرده و برخی دیگر او را متهم به کذب و دروغ‌گویی کرده‌اند^[۱۰] و درباره‌اش نوشته‌اند به خوارج و صفریه و اباضیه گرایش دارد^[۱۱]. برخی مقاتل، قائل دیگر این نظریه را از بدخواهان امیرمؤمنان و دروغگو شمرده‌اند^[۱۲]. منابع دیگر نام مقاتل را در گروه دوستداران علی(ع) و راوی حدیث معروف وصایت علی(ع) از پیامبر(ص) ثبت کرده‌اند. شیخ طوسی مقاتل را از یاران امام صادق(ع) شمرده است^[۱۳]. با این تفاوت گزارش‌ها در صحت استناد این گفته به مقاتل و یا مرجعیت وی به عنوان کارشناس دین، جای تردید است. عروه از دشمنان آشتی ناپذیر علی بن ابی طالب(ع) بوده و به گفته فرزندش وی با شنیدن نام علی(ع) به وی دشنام می‌گفته است^[۱۴]. امام سجاد(ع) در این باره با وی مناظره کرده است^[۱۵]. روشن است دیدگاه‌های وی درباره آیه تطهیر چه بسا برخاسته از دیدگاه‌های اعتقادی وی باشد^[۱۶].

نظریه مخالف

اما اینکه آیه تطهیر، هم همسران پیامبر(ص) را در بر می‌گیرد و هم عترت آن حضرت را، با اسلوب و سیاق آیه ناسازگار است. زنان پیامبر(ص) بیشتر از مردان عترت‌اند. پس به «سیاق غلبه» بایسته بود به جای ضمیر مذکر (عنکم و یطهرکم) ضمیر مؤنث (عنکن و یطهرکن) به کار می‌رفت.

به این شبهه که اگر آیه تطهیر همسران پیامبر را در بر نگیرد لازم می‌آید سیاق محتوایی آیه دگرگون شود پاسخ گفته‌اند که نظایر دیگری نیز در قرآن، مانند این آیه وجود دارد؛ مثل آیه ﴿...الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ...﴾^[۱۷] که آغاز و پایان آیه درباره چیزهای حلال و حرام است و میانه آیه درباره تکمیل دین و اتمام نعمت^[۱۸]. چه بسا آیه تطهیر نیز مانند آیه اکمال جدا نازل شده و به دلیل مصلحتی به سفارش پیامبر(ص) در وسط آیه دیگر گنجانیده شده باشد. به فرموده امام باقر(ع) صدر و ذیل آیات ممکن است درباره دو موضوع جداگانه باشند. حضرت برای گفته خویش به آیه تطهیر استشهاد کرد^[۱۹].

همسران پیامبر نیز هیچ کدام ادعا نکرده‌اند آیه تطهیر در شأن آنان نازل شده است. عایشه^[۲۰]، زینب^[۲۱] و ام‌سلمه تصریح کرده‌اند آیه تطهیر درباره آنان نازل نشده و پیامبر به آنان گفته است: آیه شما را در بر نمی‌گیرد. ام‌سلمه بارها گفته است: آیه درباره پیامبر و علی و فاطمه و فرزندان آن دو نازل شده است^[۲۲]. به گواهی آیه تحریم^[۲۳]، عدول دو همسر پیامبر(ص) از حقیقت و تظاهر آن دو علیه آن حضرت، آدمی را در طهارت و عصمت فکری زنان پیامبر(ص) به تردید می‌اندازد^[۲۴]. موضع‌گیری شدید و متفاوت همسران پیامبر(ص) در ماجرای قتل عثمان^[۲۵]، پشیمانی عایشه از خروج از خانه پیامبر(ص) و شرکت در نبرد خونین جمل، گواه دیگر آن است^[۲۶].^[۲۷]

منابع

پانویس

↑ التفسیر الکبیر، ج۲۵، ص۱۶۸؛ الکشاف، ج۳، ص۵۳۸.
↑ التبیان، ج۳، ص۴۱۸.
↑ سرمدی، محمود، مقاله «آیه تطهیر»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
↑ أسباب النزول، ص۳۶۸؛ مجمع البیان، ج۸، ص۵۵۹؛ الجامع الأحکام القرآن، ج۱۴، ص۱۸۲.
↑ المنتقی من منهاج الاعتدال، ص۱۸۰.
↑ جامع البیان، ج۲۲، ص۶؛ التفسیر الکبیر، ج۲۵، ص۱۶۸؛ تفسیر ابن کثیر، ج۶، ص۳۶۵.
↑ جامع البیان، ج۲۲، ص۶؛ المسند، ابن حنبل، ج۱، ص۳۳۱؛ ج۴، ص۱۰۷؛ ج۶، ص۲۹۲؛ المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۴۱۶؛ مجمع البیان، ج۸، ص۵۹۹- ۵۶۰؛ تفسیر البیضاوی، ج۴، ص۲۳۱.
↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۵۷.
↑ صادقی فدکی، سید عباس، مقاله «آیه تطهیر»، دانشنامه امام رضا ج۱، ص ۲۵۷.
↑ تهذیب التهذیب، ج۷، ص۳۲۰؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۵، ص۲۰۹.
↑ تهذیب التهذیب، ج۷، ص۲۳۰-۲۳۴؛ الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۱۷، ص۲۶۷؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۵، ص۲۰۹.
↑ تهذیب التهذیب، ج۱۰، ص۲۴۵-۲۴۸؛ سیر أعلام النبلاء، ج۷، ص۲۳۴.
↑ قاموس الرجال، ج۱۰، ص۲۲۳.
↑ الغارات، ج۲، ص۵۷۷؛ شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج۴، ص۱۰۲.
↑ شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج۴، ص۱۰۲.
↑ صادقی فدکی، سید عباس، مقاله «آیه تطهیر»، دانشنامه امام رضا ج۱، ص ۲۵۷.
↑ «...امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم.».. سوره مائده، آیه ۳.
↑ المیزان، ج۱۶، ص۳۱۲.
↑ التفسیر، عیاشی، ج۱، ص۱۷.
↑ المسند، ابن حنبل، ج۶، ص۲۹۲.
↑ شواهد التنزیل، ج۲، ص۳۲- ۳۳.
↑ أسباب النزول، ص۳۳۶.
↑ ﴿وَإِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلَى بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِيثًا فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَأَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَيْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَأَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ فَلَمَّا نَبَّأَهَا بِهِ قَالَتْ مَنْ أَنْبَأَكَ هَذَا قَالَ نَبَّأَنِيَ الْعَلِيمُ الْخَبِيرُ * إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلَائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ﴾ «و آنگاه که پیامبر به یکی از همسرانش سخنی را، نهانی گفت و چون او آن را (به همسر دیگر) خبر داد و خداوند پیامبر را از آن آگاه کرد وی بخشی از آن را (به همسران خود) گفت و در (گفتن) بخشی دیگر خودداری ورزید، پس هنگامی که (پیامبر) آن (همسر رازگشا) را از این (امر) باخبر ساخت (همسر) گفت: چه کسی تو را از این (رازگشایی من) آگاه کرد؟ (پیامبر) گفت: خداوند دانای آگاه مرا با خبر ساخت * اگر شما دو زن به درگاه خداوند توبه کنید (بسی شایسته است) چرا که به راستی دلتان برگشته است و اگر از هم در برابر پیامبر پشتیبانی کنید بی‌گمان خداوند و جبرئیل و (آن) مؤمن شایسته، یار اویند و فرشتگان هم پس از آن پشتیبان وی‌اند» سوره تحریم، آیه ۳-۴.
↑ صحیح البخاری، ج۶، ص۶۸-۷۱؛ سنن الترمذی، ج۵، ص۹۶-۹۷؛ تفسیر غرائب القرآن، ج۶، ص۳۲۱؛ الجامع لأحکام القرآن، ج۱۹، ص۱۹۴؛ الدر المنثور، ج۴ ص۲۴۱-۲۴۴.
↑ شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج۶، ص۲۱۵- ۲۱۶، ۲۲۵؛ الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۲۰۵-۲۱۰.
↑ الدر المنثور، ج۵، ص۱۹۶.
↑ صادقی فدکی، سید عباس، مقاله «آیه تطهیر»، دانشنامه امام رضا ج۱، ص ۲۵۷.

[1] التفسیر الکبیر، ج۲۵، ص۱۶۸؛ الکشاف، ج۳، ص۵۳۸.

[2] التبیان، ج۳، ص۴۱۸.

[3] سرمدی، محمود، مقاله «آیه تطهیر»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

[4] أسباب النزول، ص۳۶۸؛ مجمع البیان، ج۸، ص۵۵۹؛ الجامع الأحکام القرآن، ج۱۴، ص۱۸۲.

[5] المنتقی من منهاج الاعتدال، ص۱۸۰.

[6] جامع البیان، ج۲۲، ص۶؛ التفسیر الکبیر، ج۲۵، ص۱۶۸؛ تفسیر ابن کثیر، ج۶، ص۳۶۵.

[7] جامع البیان، ج۲۲، ص۶؛ المسند، ابن حنبل، ج۱، ص۳۳۱؛ ج۴، ص۱۰۷؛ ج۶، ص۲۹۲؛ المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۴۱۶؛ مجمع البیان، ج۸، ص۵۹۹- ۵۶۰؛ تفسیر البیضاوی، ج۴، ص۲۳۱.

[8] عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۵۷.

[9] صادقی فدکی، سید عباس، مقاله «آیه تطهیر»، دانشنامه امام رضا ج۱، ص ۲۵۷.

[10] تهذیب التهذیب، ج۷، ص۳۲۰؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۵، ص۲۰۹.

[11] تهذیب التهذیب، ج۷، ص۲۳۰-۲۳۴؛ الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۱۷، ص۲۶۷؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۵، ص۲۰۹.

[12] تهذیب التهذیب، ج۱۰، ص۲۴۵-۲۴۸؛ سیر أعلام النبلاء، ج۷، ص۲۳۴.

[13] قاموس الرجال، ج۱۰، ص۲۲۳.

[14] الغارات، ج۲، ص۵۷۷؛ شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج۴، ص۱۰۲.

[15] شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج۴، ص۱۰۲.

[16] صادقی فدکی، سید عباس، مقاله «آیه تطهیر»، دانشنامه امام رضا ج۱، ص ۲۵۷.

[17] «...امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم.».. سوره مائده، آیه ۳.

[18] المیزان، ج۱۶، ص۳۱۲.

[19] التفسیر، عیاشی، ج۱، ص۱۷.

[20] المسند، ابن حنبل، ج۶، ص۲۹۲.

[21] شواهد التنزیل، ج۲، ص۳۲- ۳۳.

[22] أسباب النزول، ص۳۳۶.

[23] ﴿وَإِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلَى بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِيثًا فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَأَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَيْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَأَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ فَلَمَّا نَبَّأَهَا بِهِ قَالَتْ مَنْ أَنْبَأَكَ هَذَا قَالَ نَبَّأَنِيَ الْعَلِيمُ الْخَبِيرُ * إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلَائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ﴾ «و آنگاه که پیامبر به یکی از همسرانش سخنی را، نهانی گفت و چون او آن را (به همسر دیگر) خبر داد و خداوند پیامبر را از آن آگاه کرد وی بخشی از آن را (به همسران خود) گفت و در (گفتن) بخشی دیگر خودداری ورزید، پس هنگامی که (پیامبر) آن (همسر رازگشا) را از این (امر) باخبر ساخت (همسر) گفت: چه کسی تو را از این (رازگشایی من) آگاه کرد؟ (پیامبر) گفت: خداوند دانای آگاه مرا با خبر ساخت * اگر شما دو زن به درگاه خداوند توبه کنید (بسی شایسته است) چرا که به راستی دلتان برگشته است و اگر از هم در برابر پیامبر پشتیبانی کنید بی‌گمان خداوند و جبرئیل و (آن) مؤمن شایسته، یار اویند و فرشتگان هم پس از آن پشتیبان وی‌اند» سوره تحریم، آیه ۳-۴.

[24] صحیح البخاری، ج۶، ص۶۸-۷۱؛ سنن الترمذی، ج۵، ص۹۶-۹۷؛ تفسیر غرائب القرآن، ج۶، ص۳۲۱؛ الجامع لأحکام القرآن، ج۱۹، ص۱۹۴؛ الدر المنثور، ج۴ ص۲۴۱-۲۴۴.

[25] شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج۶، ص۲۱۵- ۲۱۶، ۲۲۵؛ الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۲۰۵-۲۱۰.

[26] الدر المنثور، ج۵، ص۱۹۶.

[27] صادقی فدکی، سید عباس، مقاله «آیه تطهیر»، دانشنامه امام رضا ج۱، ص ۲۵۷.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]