تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس (کتاب)

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت

نسخه‌ای که می‌بینید نسخه‌ای قدیمی از صفحه‌است که توسط HeydariBot (بحث | مشارکت‌ها) در تاریخ ‏۱۲ ژوئیهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۰۰:۴۹ ویرایش شده است. این نسخه ممکن است تفاوت‌های عمده‌ای با نسخهٔ فعلی بدارد.

تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس
زبانعربی
نویسندهابن عباس
به کوششمجد الدین ابو طاهر محمد بن یعقوب فیروزآبادى
ناشر[[:رده:انتشارات انتشارات دار الكتب العلمية|انتشارات انتشارات دار الكتب العلمية]][[رده:انتشارات انتشارات دار الكتب العلمية]]
محل نشربیروت، لبنان
سال نشر۱۴۱۲ق، ۱۳۷۰ش ش
تعداد صفحه۶۶۴

تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس کتابی است به زبان عربی که مشتمل بر تأویل و تفسیر قرآن کریم می‌‏باشد. این کتاب اثر ابن عباس است و انتشارات دار الكتب العلمية انتشار آن را به عهده داشته‌ است.[۱]

دربارهٔ کتاب

اختلافی نیست که این تفسیر را ابن عباس تألیف نکرده است. آن را به لغت‌دان معروف محمد بن یعقوب فیروزآبادی مؤلّف کتاب القاموس المحیط‍ نسبت داده‌اند[۲]؛ ولی در آغاز آن با سندی به صورت ذیل[۳] تأویلی را برای حروف ﴿بِسْمِ و معنایی را برای کلمات ﴿اللَّهِ، ﴿الرَّحْمَنِ و ﴿الرَّحِيمِ از ابن عباس نقل نموده‌اند؛ سپس با تعبیر «و باسناده عن ابن عباس» تفسیری مختصر برای کلمات سوره حمد به صورت مزجی بیان و در پایان آن کلمه «آمین» را ذکر و معنا کرده‌اند [۴].

در ابتدای سوره بقره با سندی که اندکی با سند آغاز تفسیر متفاوت است[۵]، به نقل از ابن عباس به تفسیر سورۀ بقره پرداخته‌اند و تفسیر سوره آل عمران را با تعبیر «و باسناده عن ابن عباس» آغاز نموده‌اند[۶]، و در ابتدای تفسیر هر سوره‌ای نیز این تعبیر را به کار برده‌اند[۷]؛ بنابراین، می‌توان گفت تمام مطالب این تفسیر از ابن عباس نقل شده است، هرچند صحّت این نقل نامعلوم است؛ زیرا سند آن معتبر و قابل اعتماد نیست[۸].

با دقت در مطالب این کتاب به‌دست می‌آید که مؤلف آن شخصی سنّی مذهب بوده است؛ زیرا آیات کریمه را به شیوه اهل تسنّن و مطابق با عقاید، اخبار و احکام فقهی آنان تفسیر کرده است؛ برای مثال، در تفسیر سوره حمد، ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ را مستقل و جدا از سوره حمد تفسیر کرده و در پایان تفسیر سوره، کلمه «آمین» را ذکر و معنی کرده است[۹]. و این با پندار اهل تسنّن که ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ را جزء سوره نمی‌دانند و بعد از سوره حمد آمین گفتن را مطلوب می‌دانند، مطابقت دارد.

همچنین در ذیل آیه شریف ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ[۱۰] که به اتفاق شیعه و گروهی از اهل تسنّن دربارۀ ایثار و فداکاری حضرت علی(ع) نسبت به رسول خدا(ص) در لیلة المبیت[۱۱] نازل شده، نوشته است: "نزلت فی صهییب بن سنان و اصحابه اشتری نفسه بماله من اهل مکّة"؛ «درباره صهیب بن سنان که با مالش، جانش را از اهل مکه خرید و اصحاب او نازل شده است»[۱۲]. بر این اساس در تفسیر آیه، کلمه ﴿يَشْرِي را به﴿يَشْرِي معنا نموده و کلمۀ «بماله» را در معنای آیه اضافه و از نزول آن دربارۀ حضرت علی(ع) به کلی سکوت کرده است. در آیۀ کریمه ﴿...وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ[۱۳] را استیناف دانسته و راسخان در علم را به کسانی که به علم تورات رسیده‌اند (عبد الله بن سلام و اصحاب او)، معنا کرده است[۱۴]، و حال آن‌که در روایات بسیاری راسخان در علم به نبی اکرم(ص) و اوصیای گرانقدر او تفسیر شده است و معنایی را که وی برای راسخان در علم ذکر کرده، با اطلاق کلمۀ «العلم» منافات دارد.

در معنای جمله ﴿لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ در آیۀ ﴿لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ[۱۵] برخلاف اطلاق آن گفته است: «در دنیا دیده‌ها او را درک نمی‌کنند و خلق، آنچه را او می‌بیند، نمی‌بینند و دیده‌ها در مورد خدای متعال در آخرت نسبت به کیفیت و در دنیا نسبت به رؤیت (کوتاه و ناتوان) است»[۱۶]. در معنای ﴿إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ[۱۷] گفته است: «به صورت پروردگارشان می‌نگرند و از آن منع نمی‌شوند»[۱۸].

این معنا طبق عقیده اشاعره است که خدا را در آخرت قابل رؤیت می‌دانند. در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ[۱۹]، ﴿مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ[۲۰] را به سبّ معبودهای مشرکان، عیب دین آنان، جنگیدن با آنان و دعوت به اسلام تفسیر کرده است[۲۱].

در آیه ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ[۲۲] «یوم» را به روز حجّ و اکمال دین را به تبیین شرایع دین از قبیل حلال و حرام و امر و نهی تفسیر کرده است[۲۳].

در آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ[۲۴]، ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا را به ابو بکر و اصحاب او و ﴿وَهُمْ رَاكِعُونَ را به خواندن نمازهای پنج‌گانه در جماعت با پیامبر معنا کرده است[۲۵]. در جمله ﴿وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ[۲۶] در مسح سر گفته است: "كيف شئتم" یعنی هرگونه که بخواهید مسح کنید، ولی در مسح پا گفته است "فوق الخفين" یعنی از روی کفش مسح کنید. بعد گفته است: اگر ﴿أَرْجُلَكُمْ را به نصب لام قرائت کنی، به شستن برمی‌گردد [۲۷]؛یعنی پاها را باید شست.

معلوم است که همۀ این تفسیرها طبق ذهنیت یک شخصیت سنّی مذهب و برخلاف مقتضای لفظ‍ آیات می‌باشد و باتوجه به اینکه در برخی کتب تفسیر خلاف این‌گونه معانی و تفسیرها از ابن عباس نقل شده است، اگر به نادرستی استناد این تفسیر به ابن عباس قطع حاصل نشود، دست‌کم احتمال افترای آن به وی تقویت می‌شود؛ برای مثال، طبرسی در مجمع البیان در ذیل آیه ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ[۲۸] فرموده است: سدّی از ابن عباس روایت کرده که این آیۀ درباره علی بن ابی طالب(ع) - هنگامی که پیامبر، از خطر مشرکان به غار گریخت و علی(ع) در بستر حضرت خوابید - نازل شده است[۲۹]. این با آنچه در تفسیر تنویر المقباس در ذیل این آیه شریفه آمده، کاملا مخالف است.

همچنین طبرسی در تفسیر جمله ﴿وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ[۳۰] فرموده است: در نظم آن دو قول است: یکی اینکه «راسخون» با واو بر «الله» عطف شده... و این قول ابن عباس و... است[۳۱]. این نیز با آنچه در تنویر المقباس آمده مخالف است؛ زیرا در آنجا واو ﴿وَالرَّاسِخُونَ استنیاف گرفته شده است. در ذیل آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ[۳۲] آنچه در این تفسیر آمده با سبب نزولی که برای این آیه در مجمع البیان از ابن عباس نقل شده[۳۳]، ناسازگار است. بنابراین، استناد مطالب این تفسیر به ابن عباس افزون بر اینکه سند معتبری ندارد، در مواردی معارض نیز دارد؛ در نتیجه نمی‌توان تمام مطالب این تفسیر را آرای تفسیری ابن عباس دانست.[۳۴]

فهرست کتاب

در این مورد اطلاعاتی در دست نیست.

دربارهٔ پدیدآورنده

پانویس

  1. وبگاه نیل و فرات
  2. افزون بر اینکه پشت جلد این تفسیر نام وی با عنوان ابی طاهر بن یعقوب فیروزآبادی ذکر شده و ابو طاهر کنیۀ محمد بن یعقوب است (ر.ک: قمی، الکنی و الالقاب، ج۳، ص۳۰) کتاب‌شناس معروف آقا بزرگ تهرانی، نیز در الذریعه، ج۴، ص۲۴۴ فرموده است: شمس الدین محمد بن عبد الرحمان سخاوی در الضوء اللامع این تفسیر را به محمد بن یعقوب فیروزآبادی - صاحب القاموس - متوفای ۸۱۷ نسبت داده است و حاج خلیفة در کشف الظنون، ج۱، ص۵۰۲ نیز از این کتاب با عنوان تنویر المقباس فی تفسیر ابن عباس... لابی طاهر محمد بن یعقوب الفیروزآبادی الشافعی المتوفی سنة ۸۱۷ و هو اربع مجلدات یاد کرده است.
  3. "اخبرنا عبدالله الثقة بن المأمون الهروی قال: اخبرنا ابي قال: اخبرنا ابو عبدالله قال: اخبرنا ابو عبیدالله محمود بن محمد الرازی قال: اخبرنا علی بن اسحاق السمرقندی عن محمد بن مروان عن الکلبی عن ابی صالح عن ابن عباس قال:
  4. ر.ک: به فیروزآبادی، تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، ص۲.
  5. سند ابتدای سوره بقره چنین است: و باسناده عن عبد الله بن المبارک قال: حدثنا علی بن اسحاق السمرقندی عن محمد بن مروان عن الکلبی عن ابی صالح عن ابن عباس.
  6. ر.ک: فیروزآبادی، تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، ص۴۲.
  7. ر.ک: فیروزآبادی، تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، ص۶۴، ۸۷، ۱۰۵، ۱۲۴، ۱۴۵، ۱۵۳، ۱۶۹، ۱۸۱، ۱۹۳، ۲۰۵، ۲۱۰، ۲۱۶، ۲۲۱، ۲۳۳، ۲۴۳، ۲۵۳، ۲۶۰، ۲۶۸، ۲۷۶، ۲۸۴، ۲۹۱، ۳۰۰، ۳۰۶، ۳۱۵، ۳۲۳، ۳۳۲، ۳۳۸، ۳۴۴، ۳۴۷، ۳۵۰، ۳۵۸، ۳۶۴، ۳۶۹، ۳۷۴، ۳۸۰، ۳۸۵، ۳۹۲، ۴۰۰، ۴۰۵، ۴۱۱، ۴۱۷، ۴۱۹، ۴۲۳، ۴۲۷، ۴۳۱، ۴۳۵، ۴۳۸، ۴۴۰، ۴۴۳، ۴۴۵، ۴۴۸، ۴۵۰، ۴۵۳، ۴۵۶، ۴۶۰، ۴۶۳، ۴۶۶، ۴۶۹، ۴۷۰، ۴۷۲، ۴۷۳، ۴۷۵، ۴۷۷، ۴۷۸، ۴۸۰، ۴۸۲، ۴۸۴، ۴۸۶، ۴۸۸، ۴۹۰، ۴۹۱، ۴۹۳، ۴۹۵، ۴۹۷، ۴۹۸، ۵۰۱-۵۲۲.
  8. سیوطی در الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۲۳۲ در نوع هشتادم طریق‌هایی را به تفسیر ابن عباس ذکر کرده و طریق کلبی از ابی صالح از ابن عباس را ضعیف‌ترین همه آن طریق‌ها قرار داده است. وی گفته است: و اوهی طرقه طریق الکلبی عن ابی صالح عن ابن عباس فان انضمّ الی ذلک روایة محمد بن مروان السدی الصغیر فهی سلسلة الکذب و در آغاز این تفسیر و در ابتدای سوره بقره همین طریق ذکر شده است. پس طریق این تفسیر در نظر سیوطی و اتباع وی سلسله کذب است و آقای معرفت هم گرچه در اعتبار کلبی و ابی صالح و محمد بن مروان و صالح بودن این طریق سخن گفته، به لحاظ‍ مجهول بودن سایر رجال سند، این تفسیر را مجهول السند و نسبت آن را به مؤلّف خاصی نامعلوم دانسته است (ر.ک: معرفت، التفسیر و المفسّرون فی ثوبه القشیب، ج۱، ص۲۸۸-۲۹۶).
  9. ر.ک: فیروزآبادی، تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، ص۲.
  10. «و از مردم کسی است که در به دست آوردن خشنودی خداوند از جان می‌گذرد و خداوند به بندگان مهربان است» سوره بقره، آیه ۲۰۷.
  11. «لیلة المبیت» شبی است که پیامبر‍(ص) از مکه خارج و در غار ثور پنهان شد و حضرت علی(ع) در بستر آن حضرت خوابید تا دشمنان به خارج شدن آن حضرت پی نبرند.
  12. ر.ک: تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، ص۲۸.
  13. «تأویل آن را جز خداوند نمی‌داند و استواران در دانش» سوره آل عمران، آیه ۷.
  14. ر.ک: فیروزآبادی، تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، ص۴۳.
  15. «چشم‌ها او را در نمی‌یابند و او چشم‌ها را در می‌یابد و او نازک‌بین آگاه است» سوره انعام، آیه ۱۰۳.
  16. فیروزآبادی، تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، ص۱۱۶.
  17. «(که) به (پاداش و نعمت) پروردگارش می‌نگرد» سوره قیامه، آیه ۲۳.
  18. فیروزآبادی، تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، ص۴۹۴.
  19. «ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان و اگر نکنی پیام او را نرسانده‌ای؛ و خداوند تو را از (گزند) مردم در پناه می‌گیرد، خداوند گروه کافران را راهنمایی نمی‌کند» سوره مائده، آیه ۶۷.
  20. «و کسانی که به آنچه بر تو و به آنچه پیش از تو فرو فرستاده‌اند، ایمان و به جهان واپسین، یقین دارند» سوره بقره، آیه ۴.
  21. فیروزآبادی، تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، ص۹۸.
  22. «امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم» سوره مائده، آیه ۳.
  23. فیروزآبادی، تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، ص۸۸.
  24. «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.
  25. فیروزآبادی، تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، ص۹۶.
  26. «ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید» سوره مائده، آیه ۶.
  27. ر.ک: فیروزآبادی، تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، ص۸۹.
  28. «و از مردم کسی است که در به دست آوردن خشنودی خداوند از جان می‌گذرد و خداوند به بندگان مهربان است» سوره بقره، آیه ۲۰۷.
  29. طبرسی، مجمع البیان، ج۲، ص۳۰۱.
  30. «در حالی که تأویل آن را جز خداوند نمی‌داند و استواران در دانش، می‌گویند: ما بدان ایمان داریم» سوره آل عمران، آیه ۷.
  31. طبرسی، مجمع البیان، ج۲، ص۴۱۰.
  32. «ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان و اگر نکنی پیام او را نرسانده‌ای؛ و خداوند تو را از (گزند) مردم در پناه می‌گیرد، خداوند گروه کافران را راهنمایی نمی‌کند» سوره مائده، آیه ۶۷.
  33. در مجمع البیان طبرسی، ج۳، ص۳۲۳ چنین آمده است: روی العیاشی فی تفسیره باسناده عن ابن ابی عمیر عن ابن اذینة عن الکلبی عن ابی صالح عن ابن عباس و جابر بن عبد الله قالا: امر الله محمدا(ص) ان ینصب علیا(ع) للناس فیخبرهم بولایته فتخوف رسول الله‍(ص) ان یقولوا حابی ابن عمه و ان یطعنوا فی ذلک علیه فاوحی الله الیه هذه الایة فقام بولایته یوم غدیرخم، و هذا الخبر بعینه قد حدثناه السید ابو الحمد عن الحاکم ابی القاسم الحسکانی باسناده عن ابن ابی عمیر فی کتاب شواهد التنزیل لقواعد التفصیل و التأویل و فیه ایضا بالاسناد المرفوع الی حیان بن علی الغنوی عن ابی صالح عن ابن عباس قال: نزلت هذه الایة فی علی(ع) فاخذ رسول الله‍(ص) بیده فقال: من کنت مولاه فعلی مولاه.... و قد اورد هذا لخبر بعینه ابو اسحاق احمد بن محمد بن ابراهیم الثعلبی فی تفسیره باسناده مرفوعا الی ابن عباس قال: نزلت هذه الایة فی علی(ع) الخ....
  34. بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۲۸۴-۲۸۷.

دریافت متن

پیوند به بیرون