ابوحمزه ثمالی در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ابوحمزه ثمالی است. ابوحمزه ثمالی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ابوحمزه ثمالی در تاریخ اسلامی - ابوحمزه ثمالی در معارف و سیره رضوی - ابوحمزه ثمالی در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

ثابت بن دینار ابو حمزه ثمالی ازدی کوفی از بزرگان اهل حدیث و مقربان درگاه اهل بیت (ع) شمرده می‌شود.

ثمالی منسوب به بنی ثماله، تیره‌ای از قبیله أزد است. اما شیخ صدوق وی را منسوب به بنی ثعل، تیره‌ای از قبیله طیّ دانسته و گفته است که چون ابوحمزه در بین ثماله می‌‌زیست، به ثمالی معروف گشت. وی از اصحاب امام سجاد، امام باقر، امام صادق و امام کاظم (ع) بود و از آن بزرگواران حدیث شنیده و روایت کرده است. از روایتگرانی چون أنس، شعبی و اصبغ بن نباته نیز روایاتی نقل کرده است. محدثان معروفی چون هشام بن سالم، مفضل بن عمر، محمد بن مسلم، وکیع و ثوری از ابوحمزه روایت کرده‌اند.

فضل بن شاذان روایت می‌کند که امام علی بن موسی الرضا (ع) درباره او فرمود: «ابو حمزه ثمالی، لقمان (یا سلمان) زمان خود بود. او محضر پُر برکت سه امام معصوم: علی بن الحسین، محمد بن علی و جعفر بن محمد (ع) را تماماً و برهه‌ای از دوران امامت موسی بن جعفر (ع) را درک کرده و مورد عنایت آنان بوده است».

وثاقت

صدوق، نجاشی، طوسی، ابن داوود و علامه حلی او را مورد اعتماد دانسته‌اند.

ابن ندیم درباره او می‌گوید: «او از نخبگان ثقات است». سید حسن صدر نیز او را چنین ستوده است: «بزرگ شیعیان کوفه بود و همگان از سخن او شنوایی داشتند».

صارم‌الدین درباره او می‌گوید: «او نماد تشیع و شاخصه شیعیان شمرده می‌شود».

برخی از رجالیان عامه او را به سبب تشیع قدح کرده‌اند، ولی حاکم نیشابوری او را توثیق کرده و در «المستدرک» از او روایت کرده و سند آن را ـ طبق نظر بخاری و مسلم ـ صحیح دانسته است. حاکم می‌گوید: «قدحی جز به دلیل انتساب او به مسلم ـ صحیح دانسته است. حاکم می‌گوید: «قدحی جز به دلیل انتساب او به تشیع، درباره او گفته نشده؛ در صورتی که شیخین (بخاری و مسلم) از او روایت دارند».

بزرگان اهل حدیث (از اهل سنت) به همین دلیل، به قدح رجالیان ارجی ننهاده و از او بسیار روایت کرده‌اند؛ از جمله: ترمذی، ابن ماجه، خطیب بغدادی، ابن ابی شیبه، ابو جعفر طحاوی، حاکم نیشابوری، ابن قتیبه، ابو نعیم و جز آنان.

عادل نویهض درباره او می‌گوید: «فقیه امامی و از بزرگان رجال حدیث و از ثقات شمرده می‌شود و مفسری زاهد و از اهل کوفه است». داوودی می‌گوید: «ترمذی و ابن ماجه از او روایت دارند و او دارای تفسیر است».

ابو جعفر طبری، ثعلبی، ابن کثیر، قرطبی، سیوطی، ابو حیان اندلسی، بغوی، حاکم، ابو الفرج، بیهقی، ابن عدی، ابن الانباری، ابن اسحاق و جز آنان، در تفسیر از او روایت کرده‌اند. گذشته از عنایت زیادی که بزرگان امامیه به ابو حمزه و روایات او ـ چه در فقه و چه در تفسیر ـ دارند. تفسیر او یکی از مراجع تفسیری به شمار می‌رود که در «تفسیر طبری»، «مجمع البیان» و غیره، از آن فراوان آورده شده است.

نجاشی می‌‌گوید سه تن از پسران ابوحمزه به نام‌های «نوح»، «منصور» و «حمزه» در حادثه قیام زید بن علی بن حسین (ع) به همراه زید به شهادت رسیدند. وی پسران دیگری نیز داشته که از محدثان مورد اعتماد شیعه بوده‌اند.

آثار

آثارش عبارت انداز: رسالة الحقوق کتاب تفسیر القرآن کتاب النوادر اصل و الزهد. دعای معروف ابوحمزه ثمالی نیز از جمله دعاهایی است که ابوحمزه آن را از امام سجاد (ع) روایت کرده است. وی سرانجام در سال ۱۵۰ هـ درگذشت. در تاریخ وفاتش اختلاف است.

منابع

1. معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران
2. جمعی از پژوهشگران، فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱
3. رجبی دوانی، محمد حسین، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی