اطاعت خدا

اطاعت خدا از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اطاعت خدا در قرآن - اطاعت خدا در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

اطاعت از خدا به معنای فرمانبرداری از پروردگار عالم که به حکم عقل و با دلایل قرآنی و دلایل روایی ثابت می‌شود. در قرآن کریم، اطاعت از پیامبر و اولوالامر هم ردیف با اطاعت از خدا آمده است.

معناشناسی اطاعت

اطاعت به‌معنای فرمان بردن همراه با خضوع و رغبت و اختیار است. به همین جهت گفته شده اطاعت یعنی انجام کاری بدون اجبار، موافق اراده و خواست شخص دیگری که مقام بالاتری دارد. و اطاعت از خداوند به همین معناست.

حق اطاعت خدا

مقالهٔ اصلی: اطاعت خدا در حقوق اسلامی

یکی از مظاهر و شؤون توحید در ربوبیت، توحید در حق اطاعت است؛ زیرا خداوند به دلیل این که آفریدگار و پروردگار جهان است، مالک حقیقی می‌باشد و همه موجودات مملوک و مسخر او هستند، در نتیجه او از حق اطاعت بالذات برخوردار است و حق اطاعت دیگران، تابع مشیت و اذن الهی است: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ﴾.

اقسام

در یک تقسیم، اطاعت از خداوند به دو صورت است:

1. اطاعت تکوینی: فرمانبرداری همه موجودات اعم از جاندار و بی‌جان، عاقل و غیر عاقل از روی میل و رغبت از خداوند، چنانچه در قرآن می‌فرماید: ﴿وَ لَهُ أَسْلَمَ مَن فىِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعًا وَ كَرْهًا﴾.
2. اطاعت تشریعی: فرمانبرداری ارادی از حکم و قانون شخصی که برخوردار از حق تشریع باشد که بالاصاله خداوند چنین حقی دارد که علاوه بر حکم عقل در قرآن هم بر آن تأکید شده است: ﴿قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ﴾.

در تقسیم دیگر، اطاعت به اطاعت حقیقی و اطاعت حکمی تقسیم شده است: اطاعت حقیقی، اطاعت در مقابل امری است که صدور آن از خداوند ثابت شده است، ولی اطاعت حکمی، انجام کاری است که به جهت احتمال صدور امر صورت گرفته است.

ادله لزوم اطاعت از خداوند

نخست: حکم عقل: اطاعت از خداوند به حکم عقل واجب است، برای توضیح این مطلب سه بیان مطرح شده است:

1. خداوند خالق و مالک همه موجودات از جمله انسان است و به همین دلیل حق امر و نهی و اطاعت شدن بر مخلوق خود دارد.
2. از آنجا که خداوند رازق و منعِم است و شکرِ هر منعمی واجب است، شکر نعمتی که متناسب با رزق و آفرینش است اطاعت از خداوند است.

بر این اساس نزد فقها و اصولیون مشهور است که حاکم به وجوب اطاعت از خداوند، عقل است و اگر در قرآن و روایات امر به اطاعت از خداوند شده است ارشاد و تأکید حکم عقل است.

دوم: دلیل قرآنی: در آیات بسیاری از قرآن به اطاعت از خداوند توصیه شده است از جمله: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ﴾.

قلمرو اطاعت از خدا

بر اساس نگرش توحیدی، حق اطاعت بالأصاله، ویژه خداوند متعال است، از این رو قلمرو اطاعت از خداوند هیچ محدودیتی ندارد و اطاعت از حکم و فرمان غیر خداوند، هم اگر به فرمان و اذن الهی نباشد، به شرک منتهی می‌شود. ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ﴾ اقرار به توحید و انجام فرائض الهی در حلام و حرام و احکام است. به عبارت دیگر اطاعت از خدا یعنی پیروی از احکامی که به عنوان وحی بر قلب پیامبر نازل شده و مورد حکم و خطاب تمام مؤمنین هستند و اطاعت از پیامبر خدا که توضیح و تفسیر وحی الهی است نیز به امر الهی است.

اطاعت از پیامبر و اولی الامر

مقاله‌های اصلی: اطاعت از پیامبر و اطاعت اولی الامر

اگر ثابت شود که پیامبری از جانب خدا آمده و هر آنچه می‌گوید به صورت مستقیم یا غیر مستقیم از جانب خداوند است، عقل به همان ملاکی که حکم به لزوم اطاعت از خداوند می‌کرد، اطاعت از پیامبر را هم لازم می‌داند.

در آیات فراوانی اطاعت از پیامبر اسلام (ص) در ردیف اطاعت از خدا، مطرح شده است؛ مانند: ﴿قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ﴾، ﴿يَأَيهَُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ﴾. با توجه به اینکه اطاعت از پیامبر (ص) به دستور خدا واجب شده، اطاعت از وی اطاعت از خدا محسوب می‌شود. در شانزده آیه، اطاعت از خدا و رسول بدون تکرار کلمه «أطیعوا» آمده است که دلالت بر ملازمه بین اطاعت خدا و پیغمبر دارد، یعنی هیچ یک بدون دیگری فایده ندارد، زیرا در قرآن می‌فرماید: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ﴾ و در آیه دیگر ﴿وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا﴾ تصریح شده همۀ آنچه به وسیله رسول خدا بیان شده به امر الهی است و باید بر اساس آن عمل کرد. همچنین بر اساس آیۀ ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾، اطاعت از اولی الأمر، عین اطاعت از رسول خداست و در نتیجه همانند اطاعت از خداوند است.

حکم اطاعت از غیر خدا

در آیات قرآن از نافرمانی خدا و رسول نهی شده، چنانچه ملاک حقیقی ایمان اطاعت از خدا و رسول است نه صرف اقرار به یگانگی خداوند و رسالت پیامبر و ملاک حقیقی کفر نیز نافرمانی از خدا و رسول اوست: ﴿تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا فِيهَا وَلَهُ عَذَابٌ مُهِينٌ﴾. اطاعت از غیر خدا و رسول در قرآن از مصادیق شرک به حساب آمده است: ﴿وَلَا تَأْكُلُوا مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ وَإِنَّ الشَّيَاطِينَ لَيُوحُونَ إِلَى أَوْلِيَائِهِمْ لِيُجَادِلُوكُمْ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ﴾ اطاعت اولیای شیاطین که همان کافران و مشرکانند، شرک به خدا به شمار آمده و مورد نهی و منع الهی قرار گرفته است.

آثار و نتایج اطاعت از خدا

اطاعت از خدا و رسول، آثار و برکاتی را در پی دارد که به چند نمونه اشاره می‌شود:

1. بهره‌مندی از رحمت الهی: ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾، براساس این آیه اطاعت از خداوند موجب شمول رحمت الهی برای انسان می‌شود.
2. ورود به بهشت: ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ﴾. ورود اهل طاعت به بهشت طبق قاعده عقلی وجوب وفا به وعده است که ترک آن ظلم محسوب می‌شود.
3. قرار گرفتن در کنار کسانی که به آنها نعمت داده شده است: ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾، اشاره آیه به این است که در صورت اطاعت خداوند انسان همنشین کسانی قرار خواهد گرفت که خداوند به آنها نعمت عطا کرده است مانند پیامبران، صدیقین، شهدا و انسان‌های صالح.
4. پاداش نیکو و عدم کاستی در آن: ﴿وَإِنْ تُطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَا يَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمَالِكُمْ شَيْئًا﴾ اطاعت از خداوند موجب رسیدن به پاداشی است که هیچ کم و کاستی در آن وجود ندارد.
5. رسیدن به فوز بزرگ: ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِيمًا﴾. هرکس از خدا و فرستاده‌اش در آنچه که بدان امر یا از آن نهی کرده‌اند، اطاعت کند، به رستگاری بزرگ می‌رسد.
6. برخی با تمسک به آیات ۶۶ سوره مائده، ۹۶ سوره اعراف و ۵۲ سوره نور، وسعت روزی و گشایش درهای خیر را هم از آثار اطاعت دانسته‌اند.

در مقابل، پیامدهای سوء اطاعت نکردن از خدا و رسول و نافرمانی امر و نهی الهی، گریبان‌گیر فرد و جامعه عصیان‌گر می‌شود. وظیفه پیامبر (ص) تنها رساندن پیام الهی است: ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَإِنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾ و این انسان است که با عصیان فرمان خدا و رسول، گرفتار گمراهی آشکار خواهد شد: ﴿وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا﴾.

جستارهای وابسته

• اطاعت
• اولو الامر
• آیه اولی الامر
• اتباع
• اتباع حق
• اراده اطاعت
• استثقال اطاعت
• استحقاق ثواب
• استحقاق مدح
• امتثال
• انقیاد
• اوامر و نواهی
• آیه اطاعت
• بیعت اطاعت
• تأسی
• تجری
• تسلیم
• تمکین
• تنافی کفر و اطاعت
• تنعم به اطاعت
• توحید در اطاعت
• ثواب اطاعت
• ثواب و عقاب
• حسن طاعات
• داعی به اطاعت
• طاعات عبد
• طاعات کافر
• طاعات مطلقه
• طاعات مفترضه
• اطاعت از ابوین
• اطاعت از امام
• اطاعت از امام مهدی
• اطاعت از اوصیای انبیا
• اطاعت از اولی الامر
• اطاعت از حاکم جائر
• اطاعت از خدا
• اطاعت از رسول خدا
• اطاعت از زوج
• اطاعت از غیر معصوم
• اطاعت از نماینده ولی فقیه
• اطاعت از نواب امام
• اطاعت الهی
• اطاعت امام
• اطاعت انبیا در افعال
• اطاعت انبیا در اقوال
• اطاعت انسان
• اطاعت اولوالامر
• اطاعت اهل اجماع
• اطاعت اهل بیت
• اطاعت پیامبر
• اطاعت پیامبر خاتم
• اطاعت تکوینی
• اطاعت خدا
• اطاعت در عبادات
• اطاعت در غیر عبادات
• اطاعت درعبادات
• اطاعت درغیرعبادات
• اطاعت سلطان جایر
• اطاعت سلطان عادل
• اطاعت شیطان
• اطاعت طاغوت
• اطاعت غیر افضل
• اطاعت غیر خدا
• اطاعت متأخره
• اطاعت مخلوق در معصیت خالق
• اطاعت مرتد
• اطاعت مکلفین
• اطاعت ملائکه
• اطاعت ولی فقیه
• عصیان
• علم به مناقب طاعات
• قصد قربت در عبادت
• کتاب طاعات
• گناه
• مطیع
• مقام افتراض اطاعت
• مقام مطیعان
• وجوب اطاعت امام
• وقت اطاعت

منابع

1. یوسف‌زاده، حسین علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳.
2. جعفرپیشه‌ فرد، مصطفی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳.
3. اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام ج۱.
4. اراکی، محسن، درس خارج اصول فقه، حق الطاعه.
5. حیدری اصفهانی، نادره، شیخ‌الاسلامی، علی، مقالۀ اطاعت از خاتم پیامبران در قرآن کریم، فصلنامه مطالعات قرآنی، تابستان ١٣٨٩ش.