اطاعت در حقوق اسلامی

حق اطاعت خدا

یکی از مظاهر و شؤون توحید در ربوبیت، توحید در حق اطاعت است؛ زیرا خداوند به دلیل این که آفریدگار و پروردگار جهان است، مالک حقیقی می‌باشد و همه موجودات مملوک و مسخر او هستند، در نتیجه او از حق اطاعت بالذات برخوردار است و حق اطاعت دیگران، تابع مشیت و اذن الهی است: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ﴾^[۱].^[۲]

اطاعت خدا در آیات قرآنی

قرآن درباره اطاعت از خدا و پیامبر که نتیجۀ آن پیروزی و رسیدن به سعادت دنیا و آخرت است، می‌فرماید: ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِيمًا﴾^[۳].^[۴].^[۵]

حق اطاعت پیامبر

اطاعت پیامبر در آیات قرآنی

قرآن کریم اطاعت از پیامبر را اطاعت از خدا می‌داند و این آیه دلیل برتری پیامبر است ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ...﴾^[۶]. قرآن کریم نتیجه اطاعت از پیامبر را باعث نزول رحمت: ﴿وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾ ^[۷] و مصاحبت با پیامبران و صدیقین و شهیدان و صالحان می‌داند﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾^[۸] و در آخر سبب ورود به بهشت و عدم اطاعت از خدا و پیامبر را علت دچار شدن به عذاب دردناک می‌داند﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَنْ يَتَوَلَّ يُعَذِّبْهُ عَذَابًا أَلِيمًا﴾^[۹].^[۱۰].^[۱۱]

حق اطاعت امامان و اهل بیت

حق اطاعت اهل بیت مانند سایر حقوقشان، منشأ الهی دارد و مثل اطاعت از خدا و رسول واجب است^[۱۲] زیرا که اطاعت آنان در ردیف اطاعت الهی است. هدف از اطاعت آنها، اطاعت از خداوند است آنان مردم را به اطاعت از خدا دعوت می‌کنند نه به اطاعت از خود^[۱۳]؛ زیرا که خداوند است که مالک هستی است. مقتضای توحید در ربوبیت این است که فقط اوست که حق تصرف در این عالم را دارد، هیچ کس در این عالم حق تصرف در تکوین و تشریع بدون اذن خداوند ندارد؛ پس فرمان، فرمان اوست و اهل بیت نیز هادیان به سوی فرمان الهی هستند و اثر اطاعت از اهل بیت، سعادت دنیوی و اخروی خود ماست^[۱۴].

اطاعت امامان و اهل بیت در آیات قرآنی

قرآن کریم اطاعت از اهل بیت را در ردیف اطاعت خداوند و رسولش قرار می‌دهد و می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾^[۱۵] این که در این آیۀ کریمه اطاعت اولی الامر در ردیف اطاعت خدا و رسول قرار داده شده، نشانگر عظمت و اهمیت حق اطاعت آنان است. طبق روایات بسیاری از شیعه و برخی از روایات اهل سنت منظور از اولی الامر در این آیه، اهل بیت هستند.

جابر بن عبدالله انصاری که تا پایان عمر مورد عنایت و احترام اهل بیت بوده می‌گوید: "هنگامی که خدای عزوجل آیه شریفه: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾^[۱۶] را بر پیامبرش محمد نازل کرد من گفتم: ای فرستاده خدا، ما خدا و پیامبر را شناختیم، اولوالامری که خدا طاعتشان را به طاعت تو مقرون نموده کیانند؟ حضرت فرمود: جابر! جانشینان من و پیشوایان مسلمانان پس از من هستند؛ اول آنان علی بن ابی طالب سپس حسن و حسین آنگاه علی بن الحسین و بعد محمد بن علی که در تورات معروف به باقر است و تو او را درک می‌کنی، هرگاه زیارتش کردی سلام مرا به او برسان سپس صادق جعفر بن محمد و بعد از او موسی بن جعفر و پس از او علی بن موسی آنگاه محمد بن علی سپس علی بن محمد هادی سپس حسن بن علی آنگاه هم نام و هم کنیه من حجت خدا در زمین و باقی مانده او در میان بندگانش فرزند حسن بن علی خواهد بود، همان که خدای متعال، مشرق و مغرب زمین را به دست او بگشاید و همان که از دیده شیعیان و دوستانش پنهان خواهد شد و در آن زمان جز آنکه خدا دلش را برای ایمان خالص کرده، کسی در اعتقاد به امامت او پابرجا و استوار نخواهد ماند"^[۱۷].^[۱۸]

اطاعت امامان و اهل بیت در روایات

ابوحمزه ثمالی گوید: "از امام باقر (ع) پرسیدم: حق امام بر مردم چیست؟ فرمود: حق او بر آنها اینست که سخنش را بشنوند و اطاعتش کنند"^[۱۹].

در روایتی دیگر آمده: "رضایت خداوند در اطاعت از امام است البته کسی می‌تواند از او اطاعت کند که او را بشناسد"^[۲۰].

امام علی (ع) از رسول اکرم نقل می‌کنند که فرمودند: "امامان از فرزندان من هستند پس کسی که اطاعت آنان کند محققاً اطاعت خدا نموده و کسی که نافرمانی آنان کند نافرمانی خدا نموده، هم ایشان رشتۀ محکم و وسیله‌ای به سوی خداوند جلیل هستند"^[۲۱].

امام حسین (ع) می‌فرماید: "به خدا سوگند، خداوند هیچ چیزی نیافریده مگر آنکه به او فرمان داده که از ما اطاعت کند"^[۲۲]. این احادیث و احادیث بی‌شمار دیگری که دلالت بر ولایت مطلقۀ اهل بیت می‌کند همه و همه حاکی از آن است که ولایت آنها، اطاعت هستی از ایشان است به حدی این اطاعت مهم است که پیامبر فرمودند: "در عالم أظلة پیامبری هیچ پیامبری تکمیل نشد مگر اینکه ولایت من و ولایت اهل بیتم بر او عرضه شد و تمثال آنها برای آن پیامبر مجسم شد واقرار به طاعت و ولایت آنها نمودند"^[۲۳]. کامل شدن نبوت انبیا (ع) به آن است.

امام صادق (ع) فرمودند: "از شیعیان ما نیست کسی که با زبانش اظهار دوستی و تشیع کند و در اعمال و آثارمان با ما مخالفت ورزد لکن شیعه ما کسی است که با زبان و قلبش با ما موافق و پیرو سنت ما باشد و مطابق اعمال ما رفتار کند آنان شیعیان (راستین) ما هستند"^[۲۴].^[۲۵]

اهمیت و جایگاه اطاعت اهل بیت

ولایت اهل بیت جز با اطاعت از آنان به دست نمی‌آید. ولایت بدون اطاعت تنها موجب تخفیف عذاب اخروی است نه موجب تقرب به خداوند. اهل بیت (ع) مکرر در سخنانشان به شیعیان و یاران توصیه می‌کردند که ولایت ما با اطاعت همراه است تنها به ولایت ما امیدوار نباشید بلکه اهل عمل نیز باشید.

در واقع تجلی محبت و ولایت جز در عمل نیست، محبت واقعی آن است که به عمل درآید نه فقط به قلب و لسان باشد هم چنان که ایمان نیز به عمل قوت می‌گیرد و این که انسان بگوید ولایت اهل بیت را قبول دارم لکن در عمل با آنان مخالفت کند این به هیچ وجه سازگار با ولایت آنها نیست.

جابر از امام باقر (ع) نقل می‌کند که امام فرمودند: شیعه کسی است که دارای تقوای الهی و مطیع فرمان الهی باشد بعد فرمود: "هر کسی فرمان خدا را برد او ولی و دوست ما است و هر کس نافرمانی خدا را نماید او دشمن ما است و کسی به ولایت و دوستی ما نرسد جز به عمل و پاکدامنی"^[۲۶].^[۲۷]

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

↑ «و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۶۴.
↑ ربانی گلپایگانی، علی، مقاله «توحید افعالی»، دانشنامه کلام اسلامی، ج۳، ص۶۰.
↑ «و هر که از خداوند و فرستاده او فرمان برد بی‌گمان به رستگاری سترگی رسیده است» سوره احزاب، آیه ۷۱.
↑ ابن شهرآشوب، مناقب، ج۱، ص۲۸۲.
↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۹۱- ۱۹۳.
↑ «هر که از پیامبر فرمانبرداری کند بی‌گمان از خداوند فرمان برده است» سوره نساء، آیه ۸۰.
↑ «و از پیامبر فرمان برید باشد که بر شما بخشایش آورند» سوره نور، آیه ۵۶.
↑ «و آنان که از خداوند و پیامبر فرمان برند با کسانی که خداوند به آنان نعمت داده است از پیامبران و راستکرداران و شهیدان و شایستگان خواهند بود و آنان همراهانی نیکویند» سوره نساء، آیه ۶۹.
↑ «و هر کس از خداوند و پیامبرش فرمانبرداری کند او را به بوستان‌هایی درمی‌آورد که از بن آنها جویبارها روان است و هر کس روی برتابد او را عذابی دردناک خواهد کرد» سوره فتح، آیه ۱۷.
↑ ابن شهرآشوب، مناقب، ج۱، ص۲۸۲.
↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۹۱- ۱۹۳.
↑ "وجوب طاعة الإمام كوجوب طاعة النبي و وجوب طاعة الله تعالی"؛ علامه حلی، الألفین، ص۲۸.
↑ "طاعة الإمام هي عبارة عن أمتثال أوامر الله تعالی و نواه"؛ علامه حلی، الألفین، ص۵۳.
↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۸۹- ۱۹۰.
↑ «ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید، چون در چیزی با هم به ستیز برخاستید آن را به خداوند و پیامبر بازبرید که این بهتر و بازگشت آن نیکوتر است» سوره نساء، آیه ۵۹.
↑ «ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید، چون در چیزی با هم به ستیز برخاستید آن را به خداوند و پیامبر بازبرید که این بهتر و بازگشت آن نیکوتر است» سوره نساء، آیه ۵۹.
↑ ابن شهرآشوب، مناقب، ج۱، ص۲۸۲.
↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۹۱- ۱۹۳.
↑ الکافی، ج۱، ص۴۰۵.
↑ «عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع) قَالَ:... رِضَا الرَّحْمَنِ الطَّاعَةُ لِلْإِمَامِ بَعْدَ مَعْرِفَتِهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ...» الکافی، ج۲، ص۱۹.
↑ « الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْنِ (ع) مَنْ أَطَاعَهُمْ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ وَ مَنْ عَصَاهُمْ فَقَدْ عَصَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ هُمُ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَى وَ هُمُ الْوَسِيلَةُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ»؛ عیون أخبارالرضا (ع)، ج۲، ص۵۸.
↑ «...وَ اللَّهِ مَا خَلَقَ اللَّهُ شَيْئاً إِلَّا وَ قَدْ أَمَرَهُ بِالطَّاعَةِ لَنَا...»؛ ابن شهرآشوب، المناقب، ج۴، ص۵۱.
↑ «مَا تَكَامَلَتِ النُّبُوَّةُ لِنَبِيٍّ فِي الْأَظِلَّةِ حَتَّى عُرِضَتْ عَلَيْهِ وَلَايَتِي وَ وَلَايَةُ أَهْلِ بَيْتِي وَ مَثُلُوا لَهُ فَأَقَرُّوا بِطَاعَتِهِمْ وَ وَلَايَتِهِمْ»؛بصائرالدرجات، ج۱، ص۷۳.
↑ ابن ادریس حلی، مستطرفات السرائر، ج۳، ص۶۳۹؛ طبرسی، مشکاة الأنوار، ص۷۱.
↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۹۳- ۱۹۴.
↑ «مَنْ كَانَ لِلَّهِ مُطِيعاً فَهُوَ لَنَا وَلِيٌّ وَ مَنْ كَانَ لِلَّهِ عَاصِياً فَهُوَ لَنَا عَدُوٌّ وَ مَا تُنَالُ وَلَايَتُنَا إِلَّا بِالْعَمَلِ وَ الْوَرَعِ»؛ الکافی، ج۲، ص۷۵.
↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۹۰- ۱۹۱.

[1] «و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۶۴.

[2] ربانی گلپایگانی، علی، مقاله «توحید افعالی»، دانشنامه کلام اسلامی، ج۳، ص۶۰.

[3] «و هر که از خداوند و فرستاده او فرمان برد بی‌گمان به رستگاری سترگی رسیده است» سوره احزاب، آیه ۷۱.

[4] ابن شهرآشوب، مناقب، ج۱، ص۲۸۲.

[5] شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۹۱- ۱۹۳.

[6] «هر که از پیامبر فرمانبرداری کند بی‌گمان از خداوند فرمان برده است» سوره نساء، آیه ۸۰.

[7] «و از پیامبر فرمان برید باشد که بر شما بخشایش آورند» سوره نور، آیه ۵۶.

[8] «و آنان که از خداوند و پیامبر فرمان برند با کسانی که خداوند به آنان نعمت داده است از پیامبران و راستکرداران و شهیدان و شایستگان خواهند بود و آنان همراهانی نیکویند» سوره نساء، آیه ۶۹.

[9] «و هر کس از خداوند و پیامبرش فرمانبرداری کند او را به بوستان‌هایی درمی‌آورد که از بن آنها جویبارها روان است و هر کس روی برتابد او را عذابی دردناک خواهد کرد» سوره فتح، آیه ۱۷.

[10] ابن شهرآشوب، مناقب، ج۱، ص۲۸۲.

[11] شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۹۱- ۱۹۳.

[12] "وجوب طاعة الإمام كوجوب طاعة النبي و وجوب طاعة الله تعالی"؛ علامه حلی، الألفین، ص۲۸.

[13] "طاعة الإمام هي عبارة عن أمتثال أوامر الله تعالی و نواه"؛ علامه حلی، الألفین، ص۵۳.

[14] شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۸۹- ۱۹۰.

[15] «ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید، چون در چیزی با هم به ستیز برخاستید آن را به خداوند و پیامبر بازبرید که این بهتر و بازگشت آن نیکوتر است» سوره نساء، آیه ۵۹.

[16] «ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید، چون در چیزی با هم به ستیز برخاستید آن را به خداوند و پیامبر بازبرید که این بهتر و بازگشت آن نیکوتر است» سوره نساء، آیه ۵۹.

[17] ابن شهرآشوب، مناقب، ج۱، ص۲۸۲.

[18] شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۹۱- ۱۹۳.

[19] الکافی، ج۱، ص۴۰۵.

[20] «عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع) قَالَ:... رِضَا الرَّحْمَنِ الطَّاعَةُ لِلْإِمَامِ بَعْدَ مَعْرِفَتِهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ...» الکافی، ج۲، ص۱۹.

[21] « الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْنِ (ع) مَنْ أَطَاعَهُمْ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ وَ مَنْ عَصَاهُمْ فَقَدْ عَصَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ هُمُ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَى وَ هُمُ الْوَسِيلَةُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ»؛ عیون أخبارالرضا (ع)، ج۲، ص۵۸.

[22] «...وَ اللَّهِ مَا خَلَقَ اللَّهُ شَيْئاً إِلَّا وَ قَدْ أَمَرَهُ بِالطَّاعَةِ لَنَا...»؛ ابن شهرآشوب، المناقب، ج۴، ص۵۱.

[23] «مَا تَكَامَلَتِ النُّبُوَّةُ لِنَبِيٍّ فِي الْأَظِلَّةِ حَتَّى عُرِضَتْ عَلَيْهِ وَلَايَتِي وَ وَلَايَةُ أَهْلِ بَيْتِي وَ مَثُلُوا لَهُ فَأَقَرُّوا بِطَاعَتِهِمْ وَ وَلَايَتِهِمْ»؛بصائرالدرجات، ج۱، ص۷۳.

[24] ابن ادریس حلی، مستطرفات السرائر، ج۳، ص۶۳۹؛ طبرسی، مشکاة الأنوار، ص۷۱.

[25] شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۹۳- ۱۹۴.

[26] «مَنْ كَانَ لِلَّهِ مُطِيعاً فَهُوَ لَنَا وَلِيٌّ وَ مَنْ كَانَ لِلَّهِ عَاصِياً فَهُوَ لَنَا عَدُوٌّ وَ مَا تُنَالُ وَلَايَتُنَا إِلَّا بِالْعَمَلِ وَ الْوَرَعِ»؛ الکافی، ج۲، ص۷۵.

[27] شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۹۰- ۱۹۱.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]