حضرت ادریس در کلام اسلامی

مقدمه

ادریس نام یکی از انبیای الهی قبل از حضرت نوح است^[۱] برخی کلمه ادریس را مشتق از دراست دانسته و گفته‌اند چون آن حضرت بیشتر از سی صحیفه را تدریس کرده، به این نام خوانده شده است^[۲]. بعضی می‌‌گویند ادریس اسمی عجمی است و نمی‌تواند مشتق از دراست باشد^[۳].

به قولی، ادریس همان هرمس است که در یونان باستان واسطه بین خدایان و انسان به حساب آمده است^[۴] و به قول دیگر، وی همان کسی است که در تورات اخنوخ نامیده شده و نام پدر ویبرد بن مهلیل می‌‌باشد^[۵] و چون اسامی ادریس را، عرب از اهل تورات گرفته و مخارج حروف در زبان عربی با مخارج حروف در زبان یهود فرق می‌‌کند، چنین اختلافی در اسامی او به وجود آمده است^[۶].

در منابع عربی اسلامی، ادریس را در سلسله نسب پیامبر اسلام (ص) ذکر کرده‌اند^[۷] هر چند برخی این مطلب را نپذیرفته و عقیده دارند که چون وی حضرت محمد (ص) را در شب معراج الاخ الصالح نامیده^[۸] پس نمی‌تواند از اجداد پیامبر اکرم باشد، هر چند منابعی دیگر او را از اجداد نوح ذکر کرده‌اند^[۹].

درباره زندگانی ادریس (ع) و سرانجام او نیز اختلاف بسیاری وجود دارد و مطالب موجود چندان قابل اعتماد نبوده و بیشتر آنها از زمره اسرائیلیات به حساب می‌‌آیند^[۱۰].

بعضی منف مصر را محل ولادت ادریس می‌‌دانند^[۱۱] و برخی می‌‌گویند در بابل به دنیا آمده است و دویست سال بعد از آدم به نبوت برانگیخته شده است^[۱۲] و قبل از آن نزد غاذیمون مصری که برای هدایت اهل یونان و مصر مبعوث شده بود، درس می‌‌خواند^[۱۳].

ادریس نخستین کسی بود که جامه دوخت و پوشید و جامه مردم تا آن زمان از پوست بود و نیز وی نخستین کسی بود که قلم را برای نوشتن به کار بست و به دانش ستاره‌شناسی و حساب پرداخت^[۱۴]، از این رو ادریس را نخستین مدرس انسان می‌‌دانند که مبادی فاضله را آموزش داد، تا به کمال و فضیلت برسند و اصول هر علم را منتهی به او می‌‌دانند، و به همین دلیل انسان‌ها در رشته‌های نجوم، هندسه، فلسفه، حساب، منطق و حکمت... مدیون او می‌‌باشند^[۱۵]

گفته شده است، ادریس مأمور هدایت دودمان قابیل بود که به ملاهی و مناهی می‌‌پرداختند و مشرک و میگسار و بت پرست بودند^[۱۶]، وی مردم را به حق و توحید دعوت کرده و از آنان می‌‌خواست از شریعت آدم و شیث پیروی کنند، نسبت به همدیگر با عدل و انصاف رفتار کرده و در مورد ضعیفان کوتاهی نکنند. برای جهاد با دشمنان دین آماده باشند و با پرداخت زکات به یاری فقرا بشتابند و روزه گرفتن در روزهای معهود را فراموش نکنند^[۱۷] و چون مردم سخنان او را نپذیرفتند، گرفتار خشم خداوندی گشته و از میان رفتند^[۱۸]

در مورد سرانجام او نیز گفته‌اند، چون آن حضرت، گناهان فرزندان قابیل را دید از خداوند خواست که او را به سوی خود بالا ببرد و خداوند هم اجابت کرد و هم اکنون در آسمان چهارم یا ششم زندگی می‌‌کند^[۱۹] و برخی گفته‌اند وی به آسمان چهارم رفت و در آنجا هم جان داد^[۲۰] و بعضی معتقدند که او به صورت زنده وارد بهشت شد و هرگز بیرون نگشت^[۲۱].

قرآن کریم دوبار و در دو سوره از حضرت ادریس یاد می‌‌کند و او را پیامبری صدیق، صابر و صالح و دارای منزلتی والا می‌‌داند و از داخل شدن او در رحمت الهی خبر می‌‌دهد "مریم:۵۶ـ ۵۷؛ انبیاء:۸۵ـ ۸۶". برخی با تمسک به آیات و روایات می‌‌گویند خداوند او را به بعضی از طبقات آسمان بالا برده است^[۲۲]، از این رو در قرآن آمده است: "ورفعناه مکاناً علیّاً". برخی دیگر معتقدند رفعت مکانی و صعود به جایی بلند هر چند بلندترین مکان‌ها باشد مزیت به شمار نمی‌آید و مراد از مکان علیّ یکی از درجات قرب است و از سیاق داستان‌هایی که در این سوره به ردیف ذکر می‌‌شود و مواهب نبوت و ولایت را که مقامات معنوی و الهی است ذکر می‌‌کند، همین تفسیر و تعلیل فهمیده می‌‌شود^[۲۳].

روایات می‌‌گویند: حضرت ادریس (ع) از میان پیروانش هفت تن را برگزید که این تعداد دعا کنند و بقیه آمین بگویند، خداوند نیایش آنان را پذیرفت و به طریق عبادت دلالت نمود و ادریس را به پیام آوری برگزید^[۲۴].

آن حضرت زاهد و عابد بود و هر روز هزاران بار خدا را تسبیح می‌‌گفت و بیت او را مسجد سهله می‌‌دانند که خیاطی نیز می‌‌کرده است و امام علی (ع) فرموده است خداوند ادریس را رفعت مکان داد و بعد از وفاتش از طعام بهشت استفاده می‌‌کند^[۲۵].^[۲۶]

منابع

محمدی وفایی، سید محمد صادق، مقاله «ادریس»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱

پانویس

↑ اثبات الوصیه، ص۲۴ـ ۲۵؛ السیرة النبویه، ج۱، ص۳؛ المنتظم، ج۱، ص۲۳۳؛ کشف الاسرار وعدة الابرار، ج۶، ص۵۶
↑ لسان العرب، ج۴، ص۳۲۹؛ مجمع البیان، ج۶، ص۴۹۲؛ علل الشرایع، ص۲۷
↑ تاج العروس، ج۴، ص۱۴۹؛ الکشاف، ج۳، ص۲۳
↑ اثبات الوصیه، ص۲۴؛ تاریخ ابن خلدون، جزء دوم، ص۷؛ رسائل اخوان الصفاء، ج۱، ص۱۳۸؛ تمهید القواعد، ص۹؛ تفسیر القرآن الکریم، ج۳، ص۱۸
↑ کتاب مقدس، سفر تکوین، فصل پنجم، بند ۱۹ـ ۲۵؛ الطبقات الکبری، ج۱، ص۴۰
↑ تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۷
↑ البدایة والنهایه، ج ۱، ص۹۳؛ السیرة النبویة، جزء۱، ص۳
↑ الروض الأنف، جزء۱، ص۱۳ـ۱۴؛ صحیح بخاری، جزء۱۴، ص۲ـ۳
↑ تفسیر کبیر، ج۲۱، ص۲۲۳؛ تفسیر المنار، جزء۷، ص۶۰۵؛ المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۵۴۹
↑ المیزان، ج۱۴، ص۷۱ـ ۷۳
↑ ربیع الابرار، ج۱، ص۳۶۹ـ ۳۷۱
↑ تاریخ روضة الصفا، ص۴۹
↑ اخبار العلماء بأخبار الحکماء، ص۲
↑ الملل والنحل، ج۲، ص۳۵۳؛ اعلام النبوه، ج۲۳، ص۴۶؛ مروج الذهب، ج۱، ص۴۳
↑ المیزان، ج۱۴، ص۷۲؛ رسائل اخوان الصفاء، ج ۱، ص۱۳۸
↑ کلیات قصص الأنبیاء، ص۴۶؛ تاریخ طبری،، ج۱، ص۱۱۶
↑ اخبار العلماء بأخبار الحکماء، ص۴؛ الانبیاء حیاتهم وقصصهم، ص۶۵ـ ۶۶
↑ کمال الدین وتمام النعمة، ص۳۲۶ـ ۳۳۳
↑ اخبار الزمان، ص۷۹؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۶، ص۳۵۰؛ شرح فصوص الحکم، ص۳۳۲
↑ مجمع البیان، ج۶، ص۴۹۲؛ الکشاف، ج۳، ص۲۴
↑ المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، ج۱، ص۲۳۴؛ تفسیر کبیر، ج۲۱، ص۲۳۳
↑ البیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۱۳۴؛ بحارالانوار، ج۱۱، ص۲۷۰
↑ تفسیر التحریر والتنویر، ج۱۶، ص۵۷
↑ علل الشرایع، ص۲۸
↑ بحارالانوار، ج۱۱، ص۲۷۴ـ ۲۸۰
↑ محمدی وفایی، سید محمد صادق، مقاله «ادریس»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص ۲۱۲.

[1] اثبات الوصیه، ص۲۴ـ ۲۵؛ السیرة النبویه، ج۱، ص۳؛ المنتظم، ج۱، ص۲۳۳؛ کشف الاسرار وعدة الابرار، ج۶، ص۵۶

[2] لسان العرب، ج۴، ص۳۲۹؛ مجمع البیان، ج۶، ص۴۹۲؛ علل الشرایع، ص۲۷

[3] تاج العروس، ج۴، ص۱۴۹؛ الکشاف، ج۳، ص۲۳

[4] اثبات الوصیه، ص۲۴؛ تاریخ ابن خلدون، جزء دوم، ص۷؛ رسائل اخوان الصفاء، ج۱، ص۱۳۸؛ تمهید القواعد، ص۹؛ تفسیر القرآن الکریم، ج۳، ص۱۸

[5] کتاب مقدس، سفر تکوین، فصل پنجم، بند ۱۹ـ ۲۵؛ الطبقات الکبری، ج۱، ص۴۰

[6] تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۷

[7] البدایة والنهایه، ج ۱، ص۹۳؛ السیرة النبویة، جزء۱، ص۳

[8] الروض الأنف، جزء۱، ص۱۳ـ۱۴؛ صحیح بخاری، جزء۱۴، ص۲ـ۳

[9] تفسیر کبیر، ج۲۱، ص۲۲۳؛ تفسیر المنار، جزء۷، ص۶۰۵؛ المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۵۴۹

[10] المیزان، ج۱۴، ص۷۱ـ ۷۳

[11] ربیع الابرار، ج۱، ص۳۶۹ـ ۳۷۱

[12] تاریخ روضة الصفا، ص۴۹

[13] اخبار العلماء بأخبار الحکماء، ص۲

[14] الملل والنحل، ج۲، ص۳۵۳؛ اعلام النبوه، ج۲۳، ص۴۶؛ مروج الذهب، ج۱، ص۴۳

[15] المیزان، ج۱۴، ص۷۲؛ رسائل اخوان الصفاء، ج ۱، ص۱۳۸

[16] کلیات قصص الأنبیاء، ص۴۶؛ تاریخ طبری،، ج۱، ص۱۱۶

[17] اخبار العلماء بأخبار الحکماء، ص۴؛ الانبیاء حیاتهم وقصصهم، ص۶۵ـ ۶۶

[18] کمال الدین وتمام النعمة، ص۳۲۶ـ ۳۳۳

[19] اخبار الزمان، ص۷۹؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۶، ص۳۵۰؛ شرح فصوص الحکم، ص۳۳۲

[20] مجمع البیان، ج۶، ص۴۹۲؛ الکشاف، ج۳، ص۲۴

[21] المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، ج۱، ص۲۳۴؛ تفسیر کبیر، ج۲۱، ص۲۳۳

[22] البیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۱۳۴؛ بحارالانوار، ج۱۱، ص۲۷۰

[23] تفسیر التحریر والتنویر، ج۱۶، ص۵۷

[24] علل الشرایع، ص۲۸

[25] بحارالانوار، ج۱۱، ص۲۷۴ـ ۲۸۰

[26] محمدی وفایی، سید محمد صادق، مقاله «ادریس»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص ۲۱۲.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]