نظم قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث قرآن است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

نظم، در ساختار لفظی کلام، از طریق توازن حاصل می‌شود که خود در نتیجه قاعده‌افزایی بر برونه زبان هنجار (زبان عادی / علمی) پدید می‌آید. در نثر منظوم، ابزارهای نظم‌آفرینی برای ایجاد توازن به کار گرفته میشوند. تکرار، یکی از ابزارهای ایجاد توازن است. یکی از اهداف توازن، کمک به ماندگاری یک متن در حافظه است.

نظم قرآن در دو حیطه قابل بررسی است: نظم در صورت: به نظر عبدالقاهر جرجانی اگر معنا و مفهوم آیه‌ای را بنویسیم، از لحاظ زیبایی و نظم، با اصل آیه قابل مقایسه نیست. این امر، نشان می‌دهد که بلاغت و اعجاز قرآن در نظم و تناسب همنشینی واژه‌ها و نغمه حروف آن است. اگر جز این بود، معنای آیه نیز بایستی از زیبایی و نظم و اعجاز اصل آیه برخوردار میشد. او در این موضوع، کلمه صورت را به کار می‌برد که دقیقاً معادل با form است و آن را امری عقلی می‌داند: «صورت، به معنی مقایسه چیزی است که به یاری عقل خویش در مییابیم. به یاری آنچه که با دیدگان خود می‌‌بینیم. تفاوت آدم‌ها و حیوانات و اشیایی که از یک جنسند فقط با صورت آنها معلوم می‌شود». صورت، همان است که در فلسفه ارسطو، مبنای یکی از علل اربعه شمرده شده است. گاه جرجانی علاوه بر صورت، از واژه هیأت استفاده می‌کند. به نظر او، تفاوت معنای دو بیت که مضمونی واحد دارند، در هیأت و صورت (روساخت) آن دو است. جرجانی در مقدمه «اسرار البلاغه» با ذکر آیات ﴿الرَّحْمَنُ * عَلَّمَ الْقُرْآنَ * خَلَقَ الْإِنْسَانَ * عَلَّمَهُ الْبَيَانَ﴾ نوشته است: «ارزش بیان، ناشی از لفظ به ماهو لفظ نیست، بلکه برخاسته از نظم کلام، بر اساس ترتیب معانی در ذهن است».

بسیاری از دانشمندان بلاغت در جهان اسلام، همچون ابوهاشم جُبّایی نظم را ملاک اعجاز بلاغی می‌دانند و آن را در سه حوزه مطرح می‌کنند: گزینش واژه، کارکرد واژه در جمله و گزینش موقعیتی مناسب که واژه در آن به ایفای کارکرد به بهترین وجه میپردازد. سخنان گذشتگان در مورد نظم، صراحت و دقت و تمایز کافی ندارد و بیشتر کلی گویی‌هایی است که چندان در مقوله نظم نمی‌گنجد. در این جا، نظم قرآن در دو حیطه صورت و محتوا با ارائه نمونه‌های روشن تبیین می‌گردد. نظم و نظام زبان قرآن دارای ساخت است. اصطلاح ساخت به اعتبار آرایش اجزای زبان و اصطلاح نظام، به اعتبار کلیت نقش‌مندی اجزاء واحدهای زبانی (واژگان، واج، صرف‌ونحو) به کار برده می‌شود. واحدهای ساختاری، همگی قانون‌مندند. به این نوع روابط قانون‌مند، رابطه ساختاری می‌گویند که از دو راهِ:

1. همنشینی.
2. رابطه جانشینی حاصل می‌شود.

رابطه هم‌نشینی میان واحدهایی برقرار می‌گردد که همگی مستقیماً در یک ساخت (جمله) حضور دارند: ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْنًا﴾. از نظر نحوی، تمام اجزای جمله با نقش‌های دستوری خود در جای مناسب قرار گرفته‌اند و جمله‌ای منطبق بر هنجار زبان معیار عربی پدید آورده‌اند. درباره نظم نحوی، بسیار سخن گفته‌اند و ساخت‌های نحوی قرآن را به طور کامل بر رسیده‌اند. رابطه جانشینی میان واحدهای حاضر در یک ساخت (جمله) و واحدهای غایب در آن برقرار می‌شود: ﴿وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَيْنَاهُ حُكْمًا وَعِلْمًا وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ﴾. به جای «المحسنین» می‌‌توان «المؤمنین، المتقین، المسلمین» و یا بسیار نام‌های مناسب دیگر آورد که با حفظ نقش مفعولی، در همان جایگاه قرار می‌گیرند. امکان جانشینی، نشان هم‌ارزشی واژه‌های یک زبان است.

نظم صوری قرآن به روش‌های زیر حاصل شده است:

1. تکرار: تکرار آوایی: به دو شکل: تکرار در آغاز برخی سوره‌ها، مانند: «الم» که در سوره بقره، سوره آل عمران، سوره عنکبوت، سوره روم، سوره لقمان و... یا «الر» که در سوره یونس، سوره هود، سوره ابراهیم، سوره حجر و... «حم» در سوره غافر، سوره فصلت، سوره شوری، سوره زخرف ... و نمونه‌های دیگر. تکرار در واژه‌های سجع‌دار (فواصل) مانند: ﴿مَا أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِمَجْنُونٍ * وَإِنَّ لَكَ لَأَجْرًا غَيْرَ مَمْنُونٍ﴾. واج‌های «نون» در دو واژه «مجنون و ممنون» مشترک هستند. (برای نمونه‌های بیشتر به مقاله زیبایی در قرآن رجوع شود). تکرار واژه‌ای: نمونه این نوع تکرار در قرآن فراوان است. واژه کتاب در آیات بسیاری تکرار شده است. یا ﴿أَهْلِ الْكِتَابِ﴾ در سوره‌های ﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ﴾، ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِي إِبْرَاهِيمَ وَمَا أُنْزِلَتِ التَّوْرَاةُ وَالْإِنْجِيلُ إِلَّا مِنْ بَعْدِهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾، ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَأَنْتُمْ تَشْهَدُونَ﴾، ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾، ﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ شَهِيدٌ عَلَى مَا تَعْمَلُونَ﴾، ﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ تَبْغُونَهَا عِوَجًا وَأَنْتُمْ شُهَدَاءُ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾، ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جَاءَكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ كَثِيرًا مِمَّا كُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْكِتَابِ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ قَدْ جَاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ﴾، ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جَاءَكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ عَلَى فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ أَنْ تَقُولُوا مَا جَاءَنَا مِنْ بَشِيرٍ وَلَا نَذِيرٍ فَقَدْ جَاءَكُمْ بَشِيرٌ وَنَذِيرٌ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾، ﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ هَلْ تَنْقِمُونَ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلُ وَأَنَّ أَكْثَرَكُمْ فَاسِقُونَ﴾، ﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَسْتُمْ عَلَى شَيْءٍ حَتَّى تُقِيمُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا فَلَا تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴾، ﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ غَيْرَ الْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعُوا أَهْوَاءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَأَضَلُّوا كَثِيرًا وَضَلُّوا عَنْ سَوَاءِ السَّبِيلِ﴾ و... تکرار آیه به دو صورت داخل یک سوره مانند: ﴿فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ﴾ در سوره الرحمن: ﴿يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾، ﴿وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ﴾ و... در سوره‌های مختلف: ﴿وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى﴾.
2. تکرار وقایع: برای نمونه، داستان موسی و رفتن او به سوی فرعون، در سوره‌های: ﴿وَإِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ﴾، ﴿اذْهَبْ إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى﴾، ﴿هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ مُوسَى﴾ به بعد، آمده است. نظم آیات قرآن، بازتابی از نظم تکراری طبیعت (توالی شب و روز و ماه‌ها و فصول و...) است.
3. تقارن: قرینه‌سازی، شیوه‌ای خاص برای ایجاد نظم صوری در قرآن است. این روش بیشتر در سوره‌های مکی به کار رفته است. نمونه تقارن، در توصیف جهان‌شناختی زیر به کار رفته است: ﴿أَفَلَا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ * وَإِلَى السَّمَاءِ كَيْفَ رُفِعَتْ * وَإِلَى الْجِبَالِ كَيْفَ نُصِبَتْ * وَإِلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ﴾. این هیأت از تقارن، آیه‌ها را به صورت شعر در می‌آورد که به قالب چهارپاره شباهت دارد. نمونه‌ها فراوان است.

نظم محتوایی: قالب و محتوا، در بسیاری از آیات، در هم تنیده‌اند و جدایی‌پذیر نیستند. یعنی تفاوت معنا با دگرگونی در ساختار لفظی، حاصل می‌شود. در این موارد، توجه به صورت، خواننده یا شنونده را به تنوع در محتوا سوق می‌دهد. با این حال شکل‌های زیر، از مظاهر ایجاد نظم در محتوا است:

1. تقابل: در قرآن، میان بسیاری از مفاهیم، مانند: ایمان و کفر، صالح و فاسد، بهشت و دوزخ، دنیا و آخرت، جهاد و قعود، عدل و بی‌عدالتی، تقوی و بی‌تقوایی، فجور و تزکیه و... تقابل برقرار شده است: ﴿إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِي نَعِيمٍ * وَإِنَّ الْفُجَّارَ لَفِي جَحِيمٍ﴾. این دو آیه، ضمن برخورداری از تقارن لفظی، تقابل معنایی نیز دارند (تأیید درهم تنیدگی صورت و محتوا). ﴿أَمَّا مَنْ طَغَى * وَآثَرَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا * فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوَى * وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى * فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوَى﴾. ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ﴾. تقابل بین غنا و فقر.
2. تشابه: قرآن به عنوان کتابی تشریعی، با توجه به نظریه تصویری زبان، برگردان کتاب تکوین نیز هست. همانندی بسیاری از مفاهیم قرآنی با پدیده‌های طبیعی، صرف تشبیه نیست، بلکه بیانگر هم‌هویتی دو جهان مادی و معنوی است. به همین سبب، در قرآن شش بار، به ورود شب و روز به درون هم تصریح شده است ﴿تُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَتُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَتُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَتُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَتَرْزُقُ مَنْ تَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾، ﴿ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ﴾،﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَأَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾، ﴿يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ وَالَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مَا يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِيرٍ﴾. شگفت‌آورترین مورد آن، در آیات ﴿قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَن تَشَاء وَتَنزِعُ الْمُلْكَ مِمَّن تَشَاء وَتُعِزُّ مَن تَشَاء وَتُذِلُّ مَن تَشَاء بِيَدِكَ الْخَيْرُ إِنَّكَ عَلَىَ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ تُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَتُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَتُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَتُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَتَرْزُقُ مَن تَشَاء بِغَيْرِ حِسَابٍ لاَّ يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاء مِن دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلاَّ أَن تَتَّقُواْ مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ لاَّ يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاء مِن دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلاَّ أَن تَتَّقُواْ مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ قُلْ إِن تُخْفُواْ مَا فِي صُدُورِكُمْ أَوْ تُبْدُوهُ يَعْلَمْهُ اللَّهُ وَيَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُّحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدًا بَعِيدًا وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَؤُوفُ بِالْعِبَادِ قُلْ إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴾ به کار رفته است. در این آیات، شبکه‌ای از تقابل‌ها ایجاد و شباهت اجزای هر طرف به صورت حسّی، نشان داده شده است: در آیه ﴿فَكَيْفَ إِذَا جَمَعْنَاهُمْ لِيَوْمٍ لَا رَيْبَ فِيهِ وَوُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ﴾ تقابل بین دادن ملک و گرفتن آن و عزت و ذلّت. در آیه ﴿تُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَتُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَتُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَتُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَتَرْزُقُ مَنْ تَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾ بین شب و روز از یک سو و بین مرگ و زندگی از سوی دیگر. در آیه ﴿لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ﴾ بین مؤمنین و کافرین، در آیه ﴿قُلْ إِنْ تُخْفُوا مَا فِي صُدُورِكُمْ أَوْ تُبْدُوهُ يَعْلَمْهُ اللَّهُ وَيَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ بین اخفا و ابداء (آشکار نمودن)، در آیه ﴿يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدًا بَعِيدًا وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ﴾ بین عمل خیر و عمل سوء، در آیه ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ بین غفران و ذنوب (گناهان). این سلسله از تقابل‌ها، در هر سو متشابه‌اند: دادن مُلک، عزت، روز، زنده، مؤمن، آشکارشدگی، عمل خیر و غفران از یک جنس شمرده می‌شوند. در سوی دیگر، گرفتن مُلک، ذلّت، شب، مرگ، کافر، پنهان بودن، عمل سوء و ذنوب نیز سِنخی واحد دارند.
3. تناسب و هماهنگی: سوره‌های مربوط به احکام دینی مانند: سوره بقره، سوره نساء و... بلند، و سوره‌های مربوط به انگیزش‌های اخلاقی مانند: سوره فلق، سوره ناس، سوره عصر و... کوتاه‌اند. آنجا که ممکن است کار به اختلاف و ستیزه بکشد، کم‌سخنی یا سکوت توصیه می‌شود. ﴿لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ﴾.
4. نظم عددی: در برخی از سوره‌ها، توزیع واژگانی آیه‌ها از نظم عددی ویژه‌ای برخوردار است. برای نمونه، در سوره الرحمن میانگین کلمات آیات ۳ کلمه است.

منابع

1. کوشا، محمد علی، مقاله «نزول تدریجی قرآن»، دانشنامه معاصر قرآن کریم