بنی حارثه

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

بنی حارثه در قرآن |بنی حارثه در تاریخ اسلامی

مقدمه

بنی‌‌حارثة بن حارث از مجموعه‌‌های اوسی یثرب در عصر نبوی به شمار می‌‌آیند که جد اعلای ایشان حارثة ‌‌بن حارث با ۴ واسطه به اوس می‌‌رسد. از آنجا که جدّ حارثه یعنی عَمرو بن مالک به "نبیت" شهرت یافت، بنی حارثه جزو قبایل منشعب از نبیت چون بنی‌‌عبد‌‌الاشهل، بنی زعورا و بنی‌‌ظفرند. البته بر اثر رواج نام حارثه، مجموعه‌‌های دیگری در بیرون یثرب را نیز می‌‌توان به نام بنی حارثه یافت که با بنی‌‌حارثه مورد نظر تفاوت دارند..

موقعیت و پیشینه تاریخی بنی حارثه

بنی حارثه و پیامبر(ص)

درباره نخستین مسلمانان بنی‌‌حارثه می‌‌توان از ظهیر بن نافع، ابو‌‌برده و نهیر بن هیثم یاد کرد که در پیمان عقبه دوم با پیامبر بیعت و از وی حمایت کردند در آن پیمان ۶۰ خزرجی و ۱۲ اوسی حضور داشتند.

درباره زمان گسترش اسلام در میان بنی‌‌حارثه اطلاع کافی در اختیار نیست و در منابع رجالی و تاریخی نیز کمتر از نام اعضای آن یاد شده است. برخی شخصیتهای ایشان پس از جنگ احد اسلام آوردند و برخی بزرگان ایشان همچون اوس بن قیظی به جهت عملکردش در خندق منافق خوانده شده‌‌اند. در برخی گزارشها از نابودی بتهای بنی حارثه سخن به میان آمده؛ امّا مشخص نیست که این حادثه، در چه زمانی از دوره مدنی روی داده است. با توجه به نفوذ آیین یهود در این قبیله و همچنین همپیمانی اوسیان با قبایل یهودی چون بنی‌‌قریظه و بنی‌‌نضیر به نظر می‌‌رسد گسترش اسلام در این قبیله با کندی و تأخیر مواجه شده باشد.

در نبرد بدر در سال دوم هجری که آمار انصاریان حاضر در لشکر اسلام بالغ بر‌‌۲۰۰‌‌ نفر می‌‌شد، تنها سه تن از بنی‌‌حارثه شرکت کردند. در جنگ احد که لشکر مکه در احد مستقر شدند، بنی‌‌حارثه زنان و فرزندانشان را در قلعه‌‌های خود جای دادند و بیش از دیگر قبایل نگران وضعیت خود بودند، زیرا سکونتگاههای ایشان متصل به میدان نبرد بود. زمانی که عبدالله بن ابیّ با حدود ۳۰۰ تن از یاران خود از رویارویی با قریش صرف‌‌نظر کرده، میدان نبرد را رها کردند، فضای رعب انگیزی بر بنی حارثه حاکم گردید و نزدیک بود ایشان نیز از همراهی پیامبر روی گردانند. این وضعیت در روایات مشهوری که در شأن نزول آیه ﴿إِذْ هَمَّتْ طَائِفَتَانِ مِنْكُمْ أَنْ تَفْشَلَا وَاللَّهُ وَلِيُّهُمَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ﴾ آمده، منعکس شده است. بنا به گزارش این آیه دسته‌هایی آهنگ سستی کردند، حال آنکه خدا یار و یاور ایشان بود. در آیات بعد خداوند ضمن یادآوری پیروزی بدر، بدانان وعده می‌‌دهد که اگر پایدار و پرهیزگار باشند از حمایت فرشتگان برخوردار خواهند شد: ﴿إِذْ هَمَّتْ طَائِفَتَانِ مِنْكُمْ أَنْ تَفْشَلَا وَاللَّهُ وَلِيُّهُمَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَأَنتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُواْ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِينَ أَلَن يَكْفِيَكُمْ أَن يُمِدَّكُمْ رَبُّكُم بِثَلاثَةِ آلافٍ مِّنَ الْمَلائِكَةِ مُنزَلِينَ﴾

در نبرد احد زمانی که پیامبر عزم احد کرده بود چون به نزدیکی بنی‌‌حارثه رسید از یکی از ایشان به عنوان راهنما کمک گرفت و از برخی زمینهای بنی‌‌حارثه عبور کرد. برخی مخالفان پیامبر(ص) که در منابع از آنها به عنوان منافق یاد شده است همین مسئله را بهانه اعتراض خود به پیامبر(ص) قرار داده، درگیری لفظی را آغاز کردند که با حمایت یاران بنی‌‌عبدالاشهل از پیامبر خاتمه یافت. به رغم وجود چنین برخوردها از سوی برخی سران بنی‌‌حارثه، جوانانی از آنان را می‌‌توان مشاهده کرد که مشتاق حضور در سپاه پیامبر(ص) بودند؛ اما به سبب کمی سن آنها، پیامبر(ص) مانعشان شد. هنگامی که مسلمانان در نبرد احد رو به فرار نهادند بنو حارثه نیز جزو فراریان بودند و هیچ شهیدی از آنان به ثبت نرسیده است. این در حالی است که بنی‌‌سلمه که به لحاظ موقعیت جغرافیایی، وضعیتی مشابه بنی‌‌حارثه داشتند، مقاومت کردند و بیشترین شهدای احد از آنهاست.

در جریان کشتن کعب ‌‌بن اشرف یهودی (پس از جنگ بدر) از میان ۵ نفری که کعب‌‌بن اشرف را کشتند، دو تن از تبار بنی‌‌حارثه بودند که یکی از ایشان به بنی‌‌عبدالاشهل پیوسته بود. همچنین پس از کعب بن اشرف، پیامبر دستور داد یهودیان معاند کشته شوند و آنگاه بود که محیصة بن مسعود حارثی که در همان اوان اسلام آورده بود ابن سنینه یهودی را‌‌کشت. در نبرد خندق در سال پنجم هجری که سپاه عظیمی درصدد حمله به مدینه برآمدند تصمیم گرفته شد که برای مقابله با ایشان خندقی در شمال شهر کشیده شده، دروازه طبیعی یثرب را بر روی سپاه احزاب ببندند. مسیر خندق از غرب به شرق چنان طراحی شد که منطقه بنی‌‌حارثه نزدیک ترین محله به خندق بود. پیامبر شماری از زنان خود را در کنار زنان و فرزندان بنی‌‌حارثه در قلعه مستحکم آنها قرار داد. با طولانی شدن جنگ و نیز خیانت بنی قریظه از درون، مسلمانان روزهای طاقت فرسایی را سپری کردند. ﴿إِذْ جَاءُوكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَإِذْ زَاغَتِ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا﴾ خستگی و نگرانی‌های بنی‌‌حارثه موجب گردید درصدد راهی برای ترک صحنه نبرد باشند. ایشان از پیامبر خواستند اجازه دهد به خانه‌‌های خود بازگردند تا بتوانند آنها را از خطر غارت حفظ کنند.

گفته شده که ۸۰ تن از بنی‌‌حارثه بدون اجازه پیامبر صحنه نبرد را رها کردند. آیات ﴿ وَإِذْ قَالَت طَّائِفَةٌ مِّنْهُمْ يَا أَهْلَ يَثْرِبَ لا مُقَامَ لَكُمْ فَارْجِعُوا وَيَسْتَأْذِنُ فَرِيقٌ مِّنْهُمُ النَّبِيَّ يَقُولُونَ إِنَّ بُيُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِيَ بِعَوْرَةٍ إِن يُرِيدُونَ إِلاَّ فِرَارًا وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَيْهِم مِّنْ أَقْطَارِهَا ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْهَا وَمَا تَلَبَّثُوا بِهَا إِلاَّ يَسِيرًا وَلَقَدْ كَانُوا عَاهَدُوا اللَّهَ مِن قَبْلُ لا يُوَلُّونَ الأَدْبَارَ وَكَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُولا قُل لَّن يَنفَعَكُمُ الْفِرَارُ إِن فَرَرْتُم مِّنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَإِذًا لّا تُمَتَّعُونَ إِلاَّ قَلِيلا قُلْ مَن ذَا الَّذِي يَعْصِمُكُم مِّنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِكُمْ سُوءًا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ رَحْمَةً وَلا يَجِدُونَ لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَلا نَصِيرًا قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِينَ مِنكُمْ وَالْقَائِلِينَ لإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنَا وَلا يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلاَّ قَلِيلا أَشِحَّةً عَلَيْكُمْ فَإِذَا جَاءَ الْخَوْفُ رَأَيْتَهُمْ يَنظُرُونَ إِلَيْكَ تَدُورُ أَعْيُنُهُمْ كَالَّذِي يُغْشَى عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوكُم بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَى الْخَيْرِ أُوْلَئِكَ لَمْ يُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا يَحْسَبُونَ الأَحْزَابَ لَمْ يَذْهَبُوا وَإِن يَأْتِ الأَحْزَابُ يَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُم بَادُونَ فِي الأَعْرَابِ يَسْأَلُونَ عَنْ أَنبَائِكُمْ وَلَوْ كَانُوا فِيكُم مَّا قَاتَلُوا إِلاَّ قَلِيلا ﴾ به همین امر‌‌ اشاره دارد و از نیت واقعی ایشان خبر می‌‌دهد که می‌‌خواستند فرار کنند نه آنکه از خانه‌‌های خود دفاع کنند: ﴿وَإِذْ قَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ يَا أَهْلَ يَثْرِبَ لَا مُقَامَ لَكُمْ فَارْجِعُوا وَيَسْتَأْذِنُ فَرِيقٌ مِنْهُمُ النَّبِيَّ يَقُولُونَ إِنَّ بُيُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِيَ بِعَوْرَةٍ إِنْ يُرِيدُونَ إِلَّا فِرَارًا﴾. در آیه بعد خداوند خبر می‌‌دهد که اگر سپاه شرک از خندق بگذرد و از آنها بخواهد که با ایشان همراه شوند تنها شمار اندکی مقاومت می‌‌کنند: ﴿وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَيْهِمْ مِنْ أَقْطَارِهَا ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْهَا وَمَا تَلَبَّثُوا بِهَا إِلَّا يَسِيرًا﴾ این عده قبلاً با خداوند پیمان بسته بودند که نگریزند: ﴿وَلَقَدْ كَانُوا عَاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ لَا يُوَلُّونَ الْأَدْبَارَ وَكَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْئُولًا﴾ برخی مفسران در این باره گفته‌‌اند که بنی‌‌حارثه پس از فرار در نبرد احد، متعهد شده بودند دیگر دست از حمایت پیامبر برندارند؛ امّا در نبرد خندق بار دیگر عهد خود را شکستند.

خداوند در آیات بعد به مذمت ایشان می‌‌پردازد که فرار برایتان سودی ندارد: ﴿قُلْ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْفِرَارُ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَإِذًا لَا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِيلًا﴾ و اگر خداوند درباره کسی تصمیم بگیرد تغییری در آن نخواهد بود: ﴿قُلْ مَنْ ذَا الَّذِي يَعْصِمُكُمْ مِنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِكُمْ سُوءًا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ رَحْمَةً وَلَا يَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا﴾ و او کسانی را که مانع حضور دیگران در نبرد باشند می‌‌شناسد: ﴿قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِينَ مِنْكُمْ وَالْقَائِلِينَ لِإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنَا وَلَا يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِيلًا﴾ و چون خطر فرا رسد آنان را می‌‌بینی که مانند کسی که مرگ او را فرو گرفته، چشمانشان در حدقه می‌‌چرخد] و [به سوی تو می‌‌نگرند: ﴿أَشِحَّةً عَلَيْكُمْ فَإِذَا جَاءَ الْخَوْفُ رَأَيْتَهُمْ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ تَدُورُ أَعْيُنُهُمْ كَالَّذِي يُغْشَى عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوكُمْ بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَى الْخَيْرِ أُولَئِكَ لَمْ يُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا﴾ اینان آرزو می‌‌کنند همچون بیابان نشینان از مدینه دور بودند و گزارشهای جنگ را از دور می‌‌شنیدند و اگرهم در میان شما باشند جز اندکی نبرد نخواهند کرد: ﴿يَحْسَبُونَ الْأَحْزَابَ لَمْ يَذْهَبُوا وَإِنْ يَأْتِ الْأَحْزَابُ يَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُمْ بَادُونَ فِي الْأَعْرَابِ يَسْأَلُونَ عَنْ أَنْبَائِكُمْ وَلَوْ كَانُوا فِيكُمْ مَا قَاتَلُوا إِلَّا قَلِيلًا﴾ در پی مخالفت پیامبر با درخواست برخی از بنی‌‌حارثه برای ترک صحنه نبرد به بهانه دفاع از خانه‌‌های خود، آنان درصدد تضعیف روحیه مسلمانان برآمده، می‌‌گفتند: چگونه پیامبر وعده فتح ایران و روم می‌‌دهد، حال آنکه برای قضای حاجت هم نمی‌‌توان صحنه نبرد را ترک کرد. بر اثر وزش بادهای سرد سپاه ناکام احزاب مجبور به عقب‌‌نشینی و ترک نبرد شد و پیامبر به بنی‌‌حارثه اجازه داد به خانه‌‌های خود بازگردند؛ امّا برای نبرد با بنی‌‌قریظه مجدداً آنان را فراخواند که بسیاری بدان توجه نکرده، از شدت سرما و خستگی به خانه‌‌های خود پناه بردند، با این حال دادن سهمی از غنایم به بنی‌‌حارثه حکایت از مشارکت آنان در این نبرد دارد. غنایم این نبرد به چند سهم محدود تقسیم شد و به مجموع بنی‌‌حارثه، بنی‌‌عبد‌‌الاشهل، بنی‌‌ظفر و بنی‌‌معاویه یک سهم تعلق گرفت. پس از آنکه مقرر شد تنی چند از مردان بنی‌‌قریظه به کیفر خیانت کشته شوند پیامبر فرمان داد ایشان را در میان قبایل اوسی توزیع کرده، در آنجا به قتل رسانند، از این رو دو تن از ایشان نیز به منطقه بنی‌‌حارثه برده شده، در آنجا کشته شدند. در سال هفتم هجری که پیامبر به خیبر حمله کرد بنی حارثه حضور داشتند و در توزیع غنایم، بخشهایی از منطقه "شَقْ" در خیبر به ایشان رسید. در آن زمان برخی از بنی‌‌حارثه غنایم دیگران را می‌‌خریدند، چنان که فردی به نام عبید اوس سهام فراوانی را خرید و به "عبید سهام" شهرت یافت. از میان ۴ تن از شهدای خیبر یک تن حارثی تبار بود؛ همچنین یکی از دو زنی که در این اعزام حضور یافته بود از زنان حارثی بود که در این نبرد به مداوای مجروحان و توزیع آب می‌‌پرداخت. در این نبرد تنها دو زن حضور یافته بودند.

بنی‌‌حارثه در سال هشتم در فتح مکه و نبرد حنین شرکت کردند و در سازماندهی سپاه پرچمی از آن خود داشتند . در اعزام تبوک تنی ‌‌چند از مسلمانان بر اثر ناتوانی مالی نتوانستند با سپاه همراه شوند و به "بکّائون" (گریه‌‌کنندگان) شهرت یافتند. یکی از ایشان علبة بن زید از بنی‌‌حارثه بود. از بنی‌‌حارثه پس از عصر نبوی اطلاع چندانی در دست نیست. در نبرد صفین نام چند تن از آنان در میان شهدای این جنگ به چشم می‌‌خورد. پس از آن مهم‌‌ترین حادثه‌‌ای که می‌‌توان در آن از نقش‌‌بنی‌‌حارثه یاد کرد، حادثه حرّه در سال ‌‌۶۲‌‌ هجری‌‌است.

یزید بن معاویه در آن سال سپاهی را برای سرکوب قیام مردم مدینه اعزام کرد. مردم مدینه همان خندق عصر نبوی را برای دفاع از شهر احیا کردند. در این نبرد بنی‌‌حارثه با سپاه شام همراهی کرد و با خیانت یکی از ایشان سپاه شامی یزید توانست به داخل شهر نفوذ کند. در آن حادثه که به قتل و غارت گسترده اهالی مدینه انجامید، هیچ آسیبی به بنی‌‌حارثه نرسید و بنی‌‌حارثه به هر که امان می‌‌دادند در امان بود. در آن سه روز که فاجعه "حرّه" روی داد افراد فراوانی به بنی‌‌حارثه پناه بردند تا در امان بمانند. برخی، کشتگان بنی‌‌حارثه را تنها ۷ تن دانسته‌‌اند...

جستارهای وابسته

منابع

• اسماعیلی، مهران، مقاله «بنی حارثه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۶

پانویس