آیه نفر

این مدخل از زیرشاخه‌های بحث آیات امامت امام علی و آیات فضائل امام علی است. "آیه نفر" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

آیه نفر در قرآن

مقدمه

فعل نفر در ساخت‌های مختلف، هفت بار در پنج آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انْفِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ أَرَضِيتُمْ بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الْآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِي الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِيلٌ﴾، ﴿إِلَّا تَنْفِرُوا يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا أَلِيمًا وَيَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ وَلَا تَضُرُّوهُ شَيْئًا وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾، ﴿انْفِرُوا خِفَافًا وَثِقَالًا وَجَاهِدُوا بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾، ﴿فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللَّهِ وَكَرِهُوا أَنْ يُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَقَالُوا لَا تَنْفِرُوا فِي الْحَرِّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ﴾، ﴿وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ﴾ و دو بار در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَكُمْ فَانْفِرُوا ثُبَاتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِيعًا﴾ به کار رفته که در شش مورد آنها افاده معنی جهاد می‌کند، اما در آیه ﴿وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ﴾، علاوه بر معنی جهاد، بر تشویق مسلمانان به یادگیری مسائل دینی نیز دلالت دارد. لذا این آیه را "آیه نفر" نام نهاده‌اند.

نفر در لغت به معنی دوری کردن، جدا یا کنده شدن از چیزی و رفتن به سوی چیز دیگر و در اصطلاح قرآنی به معنی خارج شدن از شهر و رفتن / کوچ کردن برای جهاد است. تفقُّه از ریشه "ف - ق - ه" به معنای آگاهی یافتن و فهمیدن و تفقُّه در دین، یعنی یادگیری احکام شرعی است. البته اگر گفته شود: "فَقِهَ فلانٌ" یعنی یاد گرفت، اما اگر بگویند: "فَقُهَ فلانٌ" یعنی احکام دین را آموخت و فقیه شد.

در شأن نزول این آیه دو گونه گزارش در منابع ثبت شده است:

1. از قول ابن‌عباس گزارش کرده‌اند که هنگام رفتن پیامبر(ص) به سوی میدان جهاد، همه مسلمانان به استثنای منافقان و کسانی که عذر داشتند در خدمتش حرکت می‌کردند؛ اما پس از آنکه آیاتی در مذمت و اعلام عیوب منافقان و سرپیچی و تخلف آنها از جهاد نازل شد به‌ویژه پس از نزول آیاتی در مذمت متخلفان از جهاد در تبوک مؤمنان بیش از پیش به شرکت در میدان جهاد تصمیم گرفتند. حتی در سریه‌ها که خود پیامبر(ص) شرکت نمی‌کرد، همگی به میدان می‌رفتند و ایشان را در مدینه تنها می‌گذاشتند. آیه فوق نازل شد و اعلام کرد در غیر مورد ضرورت، شایسته نیست همه مسلمانان به میدان جنگ بروند، بلکه از هر قبیله، گروهی نزد پیامبر(ص) بیایند و معارف و احکام اسلام را از آن حضرت بیاموزند و پس از بازگشت به افراد قبیله خود تعلیم دهند.
2. در گزارش دیگر آمده است که برخی یاران رسول خدا(ص) به سوی بادیه‌نشینان رفتند و با استقبال ایشان مواجه شدند. آنان هر کسی را می‌یافتند به هدایت دعوت می‌نمودند. گروهی از آن مردم به ایشان گفتند: می‌بینیم که شما همگی یار خود (پیامبر) را رها کرده و به سوی ما آمده‌اید! این سخن بر ایشان گران آمد و از درون، خویش را سرزنش کرده و همگی نزد رسول خدا(ص) بازگشتند در این هنگام این آیه نازل گشت.

با آنکه در کتاب‌های اصول فقه، آیات قرآن به ندرت مورد استشهاد قرار گرفته است با این وجود، علمای اصولی با استناد به آیه شریفه نفر، اجتهاد و تفقه در دین را واجب کفایی و تقلید در فروع را بر اشخاص عامی واجب دانسته و نیز حجیت خبر واحد را از آن استنباط کرده و گفته‌اند: وقتی واجب است که گروهی برای تعلیم و تعلّم کوچ کنند و احکام دین را بیاموزند تا آنکه دیگران را هشدار و آگاهی دهند، باید بر دیگران نیز لازم باشد که گفته ایشان را بپذیرند وگرنه، هدف مورد نظر، یعنی انذار، محقَّق نخواهد شد. با توجه به این دیدگاه، خبری که آورنده آن یک نفر عادل باشد، شرعاً حجت خواهد بود.

چنان که ملاحظه می‌شود در آیه شریفه دو فقره (نَفر) به کار رفته که از دیدگاه مفسران دو معنی متفاوت دارند. برخی از ایشان گفته‌اند: معنی آیه این است که لازم نیست همه مؤمنان رهسپار جهاد شوند، بلکه باید از هر قبیله‌ای گروهی برای جهاد کوچ نمایند و بقیه ایشان نزد پیامبر(ص) درنگ نمایند تا از آیاتی که بر آن حضرت نازل می‌شود و نیز از گفتار و رفتار وی بهره علمی و عملی برده، هنگامی که مجاهدان از جنگ بازگشتند، ایشان را با بازگو کردن آن آیات و روایات انذار نمایند. برخی هم تفسیرشان این است که "نَفر" در هر دو فقره به معنی کوچ کردن برای جهاد است. یعنی آن عده از مؤمنانی که همراه رسول خدا(ص) رهسپار جهاد شده‌اند، تمامی آنچه را که از حقیقت علم اسلام در طول مدت جهاد به همراه پیامبر فهمیده و عیناً مشاهده نموده‌اند، پس از مراجعت از جهاد، آنها را به مؤمنان اهل عذر باقی مانده در شهر تعلیم داده و ایشان را آگاه نمایند.

علامه طباطبایی می‌گوید: سیاق آیه دلالت می‌کند بر اینکه منظور از جمله ﴿لِيَنْفِرُوا كَافَّةً﴾ بیرون شدن همگی برای جهاد است و ضمیر در ﴿فِرْقَةٍ مِنْهُمْ﴾ به مؤمنین برمی‌گردد که نباید همگی‌شان بیرون روند و لازمه آن این است که مقصود از (نفر) کوچ کردن به سوی رسول خدا(ص) باشد. بنابراین، آیه شریفه در این مقام است که مؤمنین سایر شهرها را نهی می‌کند از اینکه همگی آنان به جهاد بروند، بلکه باید عده‌ای از آنان به مدینه آمده، احکام را از پیامبر(ص) بیاموزند و عده دیگری به جهاد بروند .

منابع

1. سرمدی، محمود، مقاله «آیه نفر»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

پانویس