جهاد در جامعه‌شناسی اسلامی
- اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث جهاد است. "جهاد" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل جهاد (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
جهاد در مسیر تحقق هدف‌های متعالی
جهاد از ماده جهد یعنی بذل توان و سعی بلیغ تا بالاترین حد ممکن در راه نیل به هدف است. جهاد گاه با مال، گاه با جسم و اعضای بدن و گاه با فکر و اندیشه؛ گاه در راه خدا و گاه در مسیر اغراض شخصی صورت می‌گیرد[۱].
جهاد به سه معنای مبارزه پیاپی با موانع تعالی در ساحت جان (جهاد با نفس) یا به تعبیر روایات “جهاد اکبر” و به معنای مبارزه قهرآمیز با انحراف‌ها و انسان‌ها و نظام‌های کفرپیشه و ستمکار، “جهاد اصغر” به کار رفته است که خود به ابتدایی و جهاد برای سرکوب گروه‌هایی که در کار توطئه و مشکل‌تراشی برای جامعه اسلامی مشغولند، تقسیم می‌شود. گفتنی است “دفاع” در مقابل تعرضات بیگانگان، از مصداق‌های جهاد مصطلح شمرده نمی‌شود[۲]. به بیان المیزان جهاد شامل مخالفت با نفس در وسوسه‌هایش و مخالفت با نفس در خواسته‌هایش نیز می‌شود که رسول خدا(ص) این قسم جهاد را “جهاد اکبر” نامید و ظاهراً مراد از جهاد در آیه 
وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ...
[۳]، اعم از آن و از این باشد؛ چون آیه جهاد را متعلق کرده بر کاری که در راه خدا انجام شود، پس جهاد اعم است و معنای اینکه فرمود جهاد کنید، حق جهاد این می‌شود که جهاد شما در معنای جهاد خالص باشد، یعنی فقط جهاد باشد - نه هم جهاد و هم تجارت یا سیاحت یا غیر آن - و نیز خالص برای خدا باشد[۴].
هدف‌های مورد نظر اسلام از الزام مؤمنان به جهاد در شرایط خاص، از میان بردن فتنه‌ها، محو شرک و الحاد، سرکوب ستمگران، دفاع در مقابل تجاوز دیگران، رهایی مظلومان و مستضعفان تحت فشار و رفع موانع تبلیغ دین است. جهاد به همان اندازه که به مردان با اخلاص و کارآزموده نیازمند است، به اموال و ثروت نیز احتیاج دارد، از این‌رو قرآن جهاد با جان و مال غالباً در کنار هم ذکر شده است[۵]. به اعتقاد شهید مطهری در پاسخ به خرده‌گیری برخی بر فلسفه جهاد ابتدایی در اسلام باید توجه کرد که نمی‌توان جهاد برای بسط ارزش‌های انسانی را هرچند در خطر نیفتاده باشند محکوم کرد. مسئله تجاوز، مفهوم عامی است و لازم نیست تجاوز، تجاوز به جان، مال ناموس باشد، سرزمین استقلال یا آزادی باشد. اگر یک قوم به ارزش‌های انسانی تجاوز بکند، باز تجاوز است و منظور از اینکه جهاد دفاع است، دفاع به معنی محدود نیست. از این‌رو اگر کسی به چیزی که از شرایط سعادت بشریت به شمار می‌رود، تجاوز کند، باید در مقابل او به دفاع ایستاد[۶]. در موضعی دیگر، فلسفه این نوع جهاد را دفاع از توحید به عنوان یکی از حقوق انسانی و شرط سعادت عموم ذکر کرده‌اند[۷].[۸]
آیات قرآنی مرتبط
- امر مؤمنان به جهاد با مال و جان در راه خدا:
وَجَاهِدُوا بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ...
[۹]. - امر به جهاد در بالاترین و بهترین سطح ممکن: وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ...[۱۰].
- جهاد با مال و جان از نشانه‌های ایمان واقعی: وَالَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا...[۱۱].
- جهاد با مال و جان راهی برای نیل به سعادت: الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ[۱۲].
- توجه دادن به پیامدهای مثبت جهاد برای جامعه اسلامی: ...ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ[۱۳].
- برتری مقام مجاهدان با مال و جان بر از پای‌نشستگان: لَا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ[۱۴].
در آیاتی نیز جهان در راه خدا یکی از ویژگی‌های مؤمنان حقیقی[۱۵] و وسیله شناسایی مجاهدان واقعی[۱۶] ذکر شده است و مجاهدان به دریافت رحمت خداوند[۱۷]، نجات از عذاب دردناک اخروی[۱۸] و نیز پاداش عظیم و جاودان بشارت یافته‌اند[۱۹].[۲۰]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج۲، ص۱۵۰.
- ↑ ر.ک: محمدحسن النجفی، جواهر الکلام، ج۲۱، ص۱۸-۱۹؛ فخر الدین الطریحی، مجمع البحرین، ج۱-۲، ص۴۱۸.
- ↑ «و در (راه) خداوند چنان که سزاوار جهاد (در راه) اوست جهاد کنید.».. سوره حج، آیه ۷۸.
- ↑ سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۴، ص۵۸۲.
- ↑ ر.ک: ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۲، ص۳۵.
- ↑ ر.ک: مرتضی مطهری، جهاد، ص۶۳؛ همچنین ر.ک: مرتضی مطهری، آشنایی با قرآن، ج۳، ص۱۷۶.
- ↑ مرتضی مطهری، جهاد، ص۵۱-۵۲؛ برای آگاهی بیشتر از فلسفه، انواع، احکام، آداب، آثار و شبهه‌های مربوط به جهاد، ر.ک: جواد ورعی، مبانی فقهی جهاد، ص۱۵-۱۵۴؛ محمد کریم اشراق، تاریخ و مقررات جنگ در اسلام، ص۱۵۵، ۲۳۶، ۳۲۹ و ۳۸۸.
- ↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۱۵۷.
- ↑ «سبکبار و گرانبار رهسپار شوید و با مال و جانتان در راه خداوند جهاد کنید؛ این، اگر بدانید برای شما بهتر است» سوره توبه، آیه ۴۱.
- ↑ «و در (راه) خداوند چنان که سزاوار جهاد (در راه) اوست جهاد کنید؛ او شما را برگزید» سوره حج، آیه ۷۸.
- ↑ «و کسانی که ایمان آورده و هجرت گزیده و در راه خداوند جهاد کرده‌اند و کسانی که (به آنان) پناه داده و یاری رسانده‌اند به راستی مؤمن‌اند؛ آنان آمرزش و روزی ارجمندی دارند» سوره انفال، آیه ۷۴.
- ↑ «آنان که ایمان آورده‌اند و هجرت کرده‌اند و در راه خداوند با مال و جان خود، جهاد ورزیده‌اند، نزد خداوند بلند پایگاه‌ترند و آنانند که رستگارند» سوره توبه، آیه ۲۰.
- ↑ «سبکبار و گرانبار رهسپار شوید و با مال و جانتان در راه خداوند جهاد کنید؛ این، اگر بدانید برای شما بهتر است» سوره توبه، آیه ۴۱.
- ↑ «مؤمنان جهادگریز که آسیب دیده نباشند با جهادگران در راه خداوند به جان و مال، برابر نیستند، خداوند جهادگران به جان و مال را بر جهادگریزان به پایگاهی (والا) برتری بخشیده و به همگان وعده نیکو داده است» سوره نساء، آیه ۹۵.
- ↑ الَّذِينَ آمَنُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُوا أَوْلِيَاءَ الشَّيْطَانِ إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطَانِ كَانَ ضَعِيفًا «مؤمنان در راه خداوند جنگ می‌کنند و کافران در راه طاغوت پس با یاران شیطان کارزار کنید که نیرنگ شیطان، سست است» سوره نساء، آیه ۷۶.
- ↑ وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِينَ مِنْكُمْ وَالصَّابِرِينَ وَنَبْلُوَ أَخْبَارَكُمْ «و بی‌گمان می‌آزماییمتان تا جهادگران و شکیبایان شما را معلوم داریم و گزارش‌های (کردارهای) شما را بررسی کنیم» سوره محمد، آیه ۳۱.
- ↑ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولَئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ «بی‌گمان کسانی که ایمان آوردند و در راه خداوند هجرت و جهاد کردند، به بخشایش خداوند امید دارند و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره بقره، آیه ۲۱۸.
- ↑ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى تِجَارَةٍ تُنْجِيكُمْ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ * تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ «ای مؤمنان! آیا (می‌خواهید) شما را به داد و ستدی رهنمون شوم که از عذابی دردناک رهاییتان می‌بخشد؟ * به خدا و پیامبرش ایمان آورید و در راه خداوند با مال و جان خویش جهاد کنید، این برای شما بهتر است اگر بدانید» سوره صف، آیه ۱۰-۱۱.
- ↑ فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأُوذُوا فِي سَبِيلِي وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ثَوَابًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ «آنگاه پروردگارشان به آنان پاسخ داد که: من پاداش انجام دهنده هیچ کاری را از شما چه مرد و چه زن -که همانند یکدیگرید- تباه نمی‌گردانم بنابراین بی‌گمان از گناه آنان که مهاجرت کردند و از دیار خود رانده شدند و در راه من آزار دیدند و کارزار کردند یا کشته شدند چشم می‌پوشم و آنان را به بوستان‌هایی در خواهم آورد که از بن آنها جویباران روان است، به پاداشی از نزد خداوند؛ و پاداش نیک (تنها) نزد خداوند است» سوره آل عمران، آیه ۱۹۵.
- ↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۱۵۷.