عبدالله بن حسن بن علی

نسخه‌ای که می‌بینید نسخه‌ای قدیمی از صفحه‌است که توسط Ali (بحث | مشارکت‌ها) در تاریخ ‏۸ اکتبر ۲۰۲۲، ساعت ۰۸:۵۴ ویرایش شده است. این نسخه ممکن است تفاوت‌های عمده‌ای با نسخهٔ فعلی بدارد.

عبدالله بن حسن فرزند امام حسن مجتبی (ع) که در کربلا حضور داشت زمانی که که امام حسین (ع) در گودال قتلگاه در محاصره دشمن قرار داشت، شتابان خود را به عموی گرامی‌اش رساند و با تیغ دشمن به شهادت رسید.

عبدالله
آرامگاه شهدای کربلا
نام کاملعبدالله بن حسن بن علی بن ابی طالب
جنسیتمرد
از قبیلهقریش
از تیرهبنی هاشم
پدرامام حسن مجتبی
برادر
محل تولدمدینه
تاریخ شهادت۶۱ هجری
محل شهادتکربلا
طول عمر۱۱ سال
محل آرامگاهکربلا
از اصحابامام حسن مجتبی
حضور در جنگواقعه کربلا
علت شهادتشهادت در رکاب امام حسین (ع)

مقدمه

عبدالله فرزند ۱۱ ساله امام حسن مجتبی (ع) است، او هنوز به سن بلوغ نرسیده بود که در کربلا به شهادت رسید[۱].

برای امام حسن (ع) پانزده فرزند اعم از دختر و پسر گفته شده[۲] که چهار پسر از فرزندان آن بزرگوار در کربلا حضور داشتند به نام‌های عبدالله، قاسم بن حسن، حسن بن حسن معروف به حسن مثنی و ابوبکر (به قولی عمرو، یا بشر) که سه نفر از این عزیزان به شهادت رسیدند اما حسن مثنی مجروح شد و پس از عاشورا نجات یافت و توسط بستگان مادریش به کوفه برده شد و معالجه شد و از آنجا به مدینه رفت[۳].

عالمان رجال و تاریخ و نسب درباره مادر عبدالله بن حسن مجتبی به اختلاف سخن گفته‌اند: گروهی او را «ام‌ولدی»[۴] به نام «نفیله»[۵] یا «حبیبه»[۶] دانسته‌اند. گروهی دیگر او را دختر «سلیل»[۷] یا «شلیل بن عبدالله بجلی»[۸] و نامش را «رَمْله»[۹] نوشته‌اند. برخی دیگر وی را «رباب»[۱۰] یا «ام‌رباب»[۱۱]، دختر «امرؤ القیس»، خوانده‌اند.

آیا دو عبدالله از فرزندان امام مجتبی در کربلا بوده‌اند یا یکی؟

در این باره اختلاف است برخی گفته‌اند: امام مجتبی (ع) دو پسر به نام عبدالله داشته، یکی عبدالله اکبر و دیگری عبدالله اصغر، اما اصح اقوال این است که برای امام و در کربلا یک عبدالله بیشتر نبوده که او هم به شهادت رسیده است؛ زیرا اگر امام (ع) دو فرزند به نام عبدالله می‌داشت بایستی در کتب کهن تاریخی و مقاتل به شرح حال عبدالله دوم می‌‌پرداختند و حال آنکه چنین نیست. پس یک عبدالله بن حسن بیشتر در کربلا نبوده است[۱۲].

 
تصویری از روایت عبدالله بن حسن بن علی

شهادت عبدالله در روز عاشورا

برخی از مورخان نوشته‌اند، عبدالله بن الحسن به هنگام شهادت هنوز به حد بلوغ نرسیده[۱۳] بوده است[۱۴]. اکثر مورخان مثل شیخ مفید، سید بن طاووس، محمد بن جریر طبری و دیگران نوشته‌اند: موقعی که امام حسین (ع) پس از آنکه تمامی اصحاب و بستگانش به شهادت رسیدند و حضرت در گودال قتلگاه در محاصره دشمن قرار داشت، ناگهان عبدالله بن الحسن که هنوز به سن بلوغ نرسیده بود از داخل خیمه‌ها و از زنان حرم جدا شد و شتابان دوید تا خود را به عم گرامی‌اش امام حسین (ع) برساند، زینب کبری تلاش کرد تا او را از رفتن به جبهه نبرد باز دارد ولی این نوجوان با وفا مقاومت کرد تا بلکه خود را به عمویش برساند. امام (ع) چون این منظره را مشاهده کرد به خواهرش حضرت زینب (ع) خطاب کرد و فرمود: «خواهرم عبدالله را نگاه دار». اما عبدالله امتناع می‌‌کرد و می‌‌گفت: «به خدا سوگند از عمویم حسین در این هنگام جدا نخواهم شد»[۱۵].

در این هنگام بحر بن کعب (أبجر بن کعب) و به قولی حرملة بن کاهل اسدی با شمشیر بر امام (ع) حمله کرد. عبدالله چون این حالت ناگوار را دید بانگ برآورد: «ای فرزند زن پلید می‌‌خواهی عمویم را بکشی؟»[۱۶].

آن مرد دیو سیرت و سنگ دل جلو آمد و شمشیر بر سر آن کودک خردسال فرود آورد، اما عبدالله دست خود را سپر کرد تا جلو شمشیر را بگیرد که دست او قطع شد و به حالت آویزان درآمد، نوجوان فریاد برآورد: ای مادر کجایی؟.

امام (ع) او را در بغل کشید و فرمود: «برادرزاده‌ام، در آنچه برایت پیش آمده صابر باش و آن را نزد خدا نیکو به حساب‌آور و خداوند تو را به پدران و نیاکان شایسته‌ات ملحق خواهد نمود»[۱۷].

سپس امام حسین (ع) دست خود را به دعا بلند کرد و در حق آن قوم بی‌رحم چنین گفت: خدایا، این مردم را از باران رحمت و برکات زمین محروم گردان و اگر به آنان عمر طبیعی داده‌ای، به بلای تفرقه و پراکندگی مبتلا ساز و هیچ گاه فرمانروایانشان را از آنان خشنود نگردان، آنان ما را با وعده نصرت و یاری دعوت کردند ولی به جنگ ما برخاسته و ما را قتل عام نمودند[۱۸].

ابوالفرج اصفهانی و برخی دیگر از مورخین تنها به ذکر شهادت عبدالله اکتفا کرده و قاتل او را همان طوری که در زیارت ناحیه مقدسه آمده، حرملة بن کاهل اسدی ذکر کرده‌اند[۱۹]: «اَلسَّلاَمُ عَلَى عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ اَلزَّكِيِّ لَعَنَ اَللَّهُ قَاتِلَهُ وَ رَامِيَهُ حَرْمَلَةَ بْنَ كَاهِلٍ اَلْأَسَدِيَّ»[۲۰].

مؤلف الفتوح می‌نویسد: پس از شهادت عون بن عبدالله بن جعفر، عبدالله بن حسن مجتبی (ع) عازم میدان شد. چهره‌اش چون ماه تابان بود. پیراهن و شلواری بر تن، و شمشیری برّان در دست داشت، و این گونه رجز می‌خواند:

اِنْ تُنکِرُونی فَاَنا فَرْعُ الْحَسَنسِبْطُ النَّبِیِّ المُصْطَفی المُؤْتَمَن
هَذَا حُسَیْنٌ کَاَسیرٍ مُرْتَهَن بَیْنَاناسٍ لا سُقُوا صَوْبَ المُزن[۲۱]
اگر مرا نمی‌شناسید، من فرزند حسنم (ع)، نواده پیامبر برگزیده و امین. این حسین (ع) است؛ که در میان مردمی، که خدایشان از باران سیراب نگرداند، چون اسیری گرفتار آمده است.

خوارزمی، رجز دیگری برای عبدالله بن حسن مجتبی (ع) نقل کرده است:

اِنْ تُنْکِرُونی فَاَنا ابْنُ حَیْدَرَة ضِرْغامُ آجامٍ وَلَیْثُ قَسْوَرَة
عَلَی الأعادِیِ مِثْلُ رِیحٍ صَرْصَرَةاَکِیلُکُمْ بِالسَّیْفِ کَیْلُ السَّنْدَرَة[۲۲]
اگر مرا نشناسید، من فرزند حیدرم؛ چون شیر بیشه‌زاران تهمتن و دلیرم. بر دشمنان همچو طوفانم و آنان را قتل عام خواهم کرد.

عبدالله، جنگ سختی با دشمن کرد و طبق این نقل به شمشیر «هانی بن شبیب حضرمی» به شهادت رسید.

هنگام شهادت امام (ع) خطاب به او و دیگر اهل بیت فرمود: «ای فرزندم و ای همه خاندانم، صبر کنید، به خدا سوگند، پس از امروز هیچ گاه سختی و ناگواری نخواهید دید»[۲۳].[۲۴]

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

  1. ارشاد، ج۲، ص۲۶، ۱۱۰، ۱۱۱، ۱۲۵، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید؛ رجال الطوسی، ص۷۶؛ تاریخ الطبری، ج۵، ص۴۶۸، دارالمعارف؛ تسمیة من قتل مع الحسین (ع) ش۱۱؛ مروج الذهب، ج۳، ص۶۱؛ مناقب آل ابی‎طالب، ج۴، ص۱۱۵ و ۱۲۲؛ المجدی فی انساب الطالبیین، ص۱۹؛ اعلام الوری، ص۲۱۳، ۲۱۴، ۲۴۹ و ۲۵۵؛ مقاتل الطالبیین، ص۸۹، دارالمعرفة؛ لباب الانساب، ج۱، ص۳۴۲-۳۴۳؛ جمهرة انساب العرب، ص۳۸ و ۳۹؛ رجال ابن داود، ص۲۰۱؛ رجال العلامة الحلی (خلاصة القوال)، ص۱۰۴؛ مجمع الرجال، ج۳، ص۲۷۸؛ جامع الرواة، ج۱، ص۴۸۱؛ منتهی المقال، ج۴، ص۱۷۵؛ نقدالرجال، ج۳، ص۹۸؛ معجم الرجال الحدیث، ج۱۰، ص۱۶۴-۱۶۵؛ اعیان الشیعة، ج۱، ص۶۱۰؛ ابصارالعین، ص۷۳-۷۵، مرکز الدراسات الاسلامیة لحرس الثورة؛ انصارالحسین (ع)، ص۱۳۲، الدار الاسلامیة، تنقیح المقال، ج۲، ص۱۷۸؛ قاموس الرجال، ج۶، ص۳۱۷؛ ذخیرة الدارین، ص۱۴۹.
  2. اسامی این پانزده فرزند امام مجتبی (ع) به نقل ارشاد مفید، ج۲، ص۲۰، عبارتند از، (۱-۳)، زید بن حسن و دو خواهرش ام‌الحسن و ام‌الحسین از ام‌بشیر بنت ابومسعود. (۴)، حسن بن الحسن (معروف به حسن مثنی) از خوله دختر منظور فزاریه. (۵-۷)، عمرو بن الحسن و قاسم بن الحسن و عبدالله بن الحسن هر سه از یک مادر ام ولد (البته برخی از مورخین به جای عمرو، ابوبکر و یا بشر گفته‌اند و در ارشاد مفید، ج۲، ص۱۲۵ نام عمرو را ابوبکر آورده که در کربلا شهید شده است) و نیز برخی از مورخین مادر عمر و یا ابوبکر و یا بشر را با قاسم یکی می‌‌دانند و مادر عبدالله را جدای از مادر آن دو گفته‌اند). (۸)، عبدالرحمن بن الحسن مادرش ام ولد. (۹ - ۱۱)، حسین بن الحسن ملقب به أثرم و طلحة بن الحسن و فاطمه بنت الحسن مادرشان ام اسحاق بنت طلحة بن عبدالله تیمی است. (۱۲-۱۵)، ام عبدالله و فاطمه و ام سلمه و رقیه از مادرهای مختلف می‌‌باشند.
  3. ر. ک: تاریخ طبری، ج۵، ص۴۵۰؛ ارشاد مفید، ج۲، ص۱۱۰؛ کامل ابن اثیر، ج۲، ص۵۷۱.
  4. ارشاد، ج۲، ص۲۰؛ تاریخ طبری، ج۵، ص۴۶۸؛ مقاتل الطالبیین، ص۸۹، دارالمعرفة؛ تسمیة من قتل مع الحسین (ع)، ش۱۱.
  5. تذکرة الخواص، ص۱۹۵.
  6. لباب الانساب، ج۱، ص۳۴۲، در این کتاب آمده است که حبیبه، مادر عبدالله بن حسن مجتبی (ع)، از اسیران حبشه بوده است.
  7. مقاتل الطالبیین، ص۸۹، دارالمعرفة؛ انصارالحسین، ص۱۳۲، الدارالاسلامیة.
  8. ابصارالعین، ص۷۳، مرکز الدراسات الاسلامیة لحرس الثورة؛ ذخیرة الدارین، ص۱۴۹.
  9. ذخیرة الدارین، ص۱۴۹؛ تنقیح المقال، ج۲، ص۱۷۸.
  10. رجال الطوسی، ص۷۶؛ نیز ر. ک مجمع الرجال، ج۳، ص۲۸۸. در نسخه موجود رجال شیخ طوسی، نام مادر عبدالله بن حسن مجتبی (ع)، رباب دختر امری، القیس بن عدی بن اوس بن جابر بن کعب بن علیم، از طایفه بنی کلب بن وبره، آمده است. اما به عقیده شماری از رجال‎شناسان، این سخن اشتباه است؛ زیرا رباب – با نیای مذکور – همسر امام حسین (ع) بوده است. (ر. ک: قاموس الرجال، ج۶، ص۳۱۷؛ معجم الرجال الحدیث، ج۱۰، ص۱۶۴-۱۶۵).
  11. جامع الرواة، ج۱، ص۴۸۱؛ منتهی المقال، ج۴، ص۱۷۵؛ تنقیح المقال، ج۲، ص۱۷۸، مامقانی در توجیه این نظریه که مادر عبدالله بن حسن مجتبی (ع)، ام‎رباب، بوده است – بدون ذکر سند – چنین می‌نویسد: امری القیس (پدر امرباب)، در زمان خلیفه دوم، وارد مدینه شد و سه دختر داشت. امام علی (ع) یکی از دختران وی را خود به همسری برگزید و از آن دو دیگر، یکی را به نام «رباب» به همسری امام حسین (ع) درآورد؛ و دختر دیگر را که کنیهاش «ام‎رباب» بود، به همسری امام حسن (ع). البه بر این نظریه نیز اشکال شده است. (ر. ک: قاموس الرجال، ج۶، ص۳۱۷).
  12. ناظم‌زاده، سید اصغر، اصحاب امام حسین، ص۱۸۶-۱۸۷؛ جمعی از نویسندگان، پژوهشی پیرامون شهدای کربلا، ص۲۳۱-۲۳۴.
  13. با این که عبدالله در حد بلوغ نبوده اما مرحوم طبرسی در اعلام الوری، ص۲۱۴ آورده که، امام حسین (ع) دختر گرامی خود حضرت سکینه را به عقد ازدواج او درآورده بود ولی قبل از آنکه زفاف صورت گیرد او به شهادت رسیده، به نظر مؤلف، اگر این ازدواج قبل از حرکت از مدینه بوده قابل توجیه است و اگر بعد از مکه و در کربلا بوده با شرایط و اوضاع ناگوار کربلا و حوادث بین راه و محاصره در بین دشمنان خیلی بعید به نظر می‌‌رسد که امام (ع) به کاری که هیچ ضرورتی نداشته و پسر هم هنوز بالغ نبوده، اقدام نماید. اگرچه محال عقلی نیست.
  14. ر. ک: ارشاد مفید، ج۲، ص۱۱۰؛ اللهوف، ص۱۷۳؛ تاریخ طبری، ج۵، ص۴۵۰ می‌گوید، خرج غلام نوجوان و نمی‌گوید غیر بالغ.
  15. «وَ اللَّهِ لَا أُفَارِقُ عَمِّي‏»
  16. «وَيْلَكَ يَا ابْنَ الْخَبِيثَةِ أَ تَقْتُلُ عَمِّي»
  17. «يَا اِبْنَ أَخِي اِصْبِرْ عَلَى مَا نَزَلَ بِكَ، وَ اِحْتَسِبْ فِي ذَلِكَ اَلْخَيْرَ، فَإِنَّ اَللَّهَ يُلْحِقُكَ بِآبَائِكَ اَلصَّالِحِينَ»
  18. «اَللَّهُمَّ أَمْسِكْ عَنْهُمْ قَطْرَ اَلسَّمَاءِ، وَ اِمْنَعْهُمْ بَرَكَاتِ اَلْأَرْضِ....»؛ ارشاد مفید، ج۲، ص۱۱۰؛ تاریخ طبری، ج۵، ص۴۵۰؛ اللهوف، ص۱۷۳؛ ابصارالعین، ص۷۱.
  19. مقاتل الطالبیین، ص۵۸؛ مناقب ابن شهرآشوب، ج۴، ص۱۱۲؛ مقتل مقرم، ص۲۶۴؛ بحار الأنوار، ج۴۵، ص۶۵.
  20. زیارت ناحیه مقدسه، بحار الانوار، ج۴۵، ص۶۷.
  21. الفتوح، ج۵، ص۲۰۴-۲۰۵.
  22. مقتل الحسین (ع)، خوارزمی، ج۲، ص۳۲، انوارالهدی.
  23. مقتل الحسین خوارزمی، ج۲، ص۳۲.
  24. ناظم‌زاده، سید اصغر، اصحاب امام حسین، ص۱۸۸-۱۹۰؛ محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، ص ۳۲۳؛ جمعی از نویسندگان، پژوهشی پیرامون شهدای کربلا، ص۲۳۱-۲۳۴.