سازمان

موضوع مرتبط ندارد - مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

مفهوم سازمان مثل بسیاری از مفاهیم علوم اجتماعی و انسانی، تعاریف گوناگونی دارد. به کمک عناصر و ویژگی‌های مشترکی که سازمان‌ها دارند، می‌توان مفهوم سازمان را تعریف کرد. عناصر و ویژگی‌های مشترک سازمان‌ها به شرح زیر است:

1. سازمان‌ها هدف دارند، یعنی برای دستیابی به هدف‌ها و مقاصد معینی به وجود آمده‌اند؛
2. سازمان‌ها از ترکیب اجتماعی افرادی که به طور گروهی کار می‌کنند، تشکیل می‌شوند؛
3. فعالیت سازمان‌ها استمرار زمانی دارد؛
4. سازمان‌ها، فعایت‌های خود را از راه تفکیک وظایف، از روی برنامه، و با استفاده از دانش و فن و ابزار انجام می‌دهند؛
5. سازمان‌ها، واحدهای یکپارچه و یگانه‌ای از فعالیت‌های منظم و ساختمند هستند و کار و فعالیت خود را به طور عقلانی و منطقی، هماهنگ و هدایت می‌کنند.

بر مبنای ویژگی‌های مذکور تعریف زیر را می‌پذیریم: تعریف سازمان عبارت است از: هماهنگی معقول تعدادی از افراد که از راه تقسیم وظایف و برقراری روابط منظم و منطقی، برای تحقق اهداف یا منظور مشترکی، به طور مستمر، فعالیت می‌کنند. واژۀ سازمان تعاریف متعددی دارد که بعضی از آنها عبارتند از:

1. سازمان وسیلۀ ترکیب منابع مادی و انسانی، برای تولید و توزیع کالاها و خدمات است؛
2. از دیدگاه جامعه‌شناسی سازمان مجموعه‌ای مرکب از اجزایی است که هر کدام به سود بقیه عهده‌دار کار معینی هستند؛
3. سازمان یک رشته روابط منظم و عقلایی است که بین افرادی که وظایف متعددی را انجام می‌دهند و برای رسیدن به هدف‌های مشترکی فعالیت می‌کنند، برقرار است.

مشخصۀ اصلی سازمان، دامنۀ فعالیت و الگوی روابط انسانی آن است که به واسطۀ آن، هدف‌های سازمانی تحقق می‌یابند. این الگو، دو وجه رسمی و غیررسمی دارد. وجه رسمی سازمان، الگوی روابطی را معرفی می‌کند که پیشاپیش و به عمد ساخته و پرداخته شده است، تا رفتار افرادی که به ایفای وظایف سازمان می‌پردازند به موجب آن تنظیم شود. وجه غیررسمی آن به الگوی روابطی اشاره می‌کند که ضمن روابط رسمی، میان کارکنان سازمان به وجود می‌آید. وجوه رسمی و غیررسمی، در هر سازمانی وجود دارند و تواماً سازمان را به وجود می‌آورند.

انواع سازمان‌ها

۱- سازمان‌های رسمی: سازمان رسمی از اجتماع عده‌ای از افراد با وظایف، مسئولیت‌ها و اختیارات معین تشکیل می‌شود که با رعایت روابط سلسله مراتبی (خطوط فرماندهی) برای تأمین هدف‌های معینی با یکدیگر همکاری می‌کنند. در سازمان رسمی، هدف، نوع وظایف، روابط، اختیارات و مسئولیت‌های هر شغل با صراحت تعریف و به صورت مدون، برای اجرا به کارکنان ابلاغ می‌شود. سازمان‌های رسمی با وجود برخورداری از ویژگی‌های مشترک، دارای تفاوت‌های چشم‌گیری هستند. از این رو، در مطالعات سازمانی، به منظور همسنجی سازمان‌ها، آنها را طبقه‌بندی می‌کنند. بر مبنای ویژگی‌های گوناگون سازمان‌ها، انواع طبقه‌بندی امکان‌پذیر است: حسب اندازه (کوچک یا بزرگ)، نوع مالکیت (خصوصی یا دولتی)، ملاک عضویت (داوطلبانه، استخدامی، یا اجباری) و اهداف و وظایف اجتماعی (آموزشی، دینی، سیاسی یا اقتصادی). در قلمروی امور اقتصادی، سازمان‌ها اغلب به تولیدی و خدماتی تقسیم می‌شوند. در مقابل طبقه‌بندی‌های مذکور که بر تفاوت‌های آشکار میان سازمان‌ها تأکید می‌کنند، طبقه‌بندی‌های دیگری وجود دارند که با ملاک‌های ذهنی و تحلیلی شکل گرفته‌اند. به عنوان نمونه، بلا واسکات در تحلیل سازمان‌های رسمی، با این ملاک، چه کسی، در درجه اول، از وجود سازمان فایده و بهره می‌برد، چهار نوع سازمان را تشخیص می‌دهند:

1. سازمان‌های مشترک المنافع که در اصل به عموم اعضای خود نفع می‌رسانند برای مثال اتحادیه‌ها، باشگاه‌ها، احزاب سیاسی، انجمن‌های حرفه‌ای، و تعاونی‌ها؛
2. سازمان‌های تجاری که در اصل به مالکان و مدیران خود بهره می‌رسانند، نظیر کارخانه‌های صنعتی، فروشگاه‌ها، بانک‌ها و هتل‌ها؛
3. سازمان‌های خدماتی که در درجۀ نخست به مراجعان خود نفع می‌رسانند مثل بیمارستان‌های خصوصی، مدارس خصوصی، و بنگاه‌های مددکاری اجتماعی؛
4. سازمان‌های رفاه عمومی که عموم مردم را بهره‌مند می‌کنند نظیر وزارت دفاع، مدارس دولتی، سازمان پلیس، سازمان آتش‌نشانی و سازمان‌های تحقیقاتی.

این طبقه‌بندی‌های به منظور مطالعۀ مسائل و مشکلات ویژۀ انواع سازمان‌ها، تشخیص شیوۀ مدیریت، نوع عملکردها و فعالیت‌های آنها سودمندند؛

۲- سازمان‌های غیررسمی: شبکه روابط شخصی و اجتماعی است که برخلاف سازمان رسمی بنا بر نقشه معین با هدف قبلی به وجود نمی‌آید، بلکه ضمن برقراری روابط دوستانه افراد سازمان رسمی با یکدیگر، خود به خود شکل می‌گیرد. مانند روابط بین افراد یک اداره که پس از پایان ساعت کار دور هم جمع شده و بدون در نظر گرفتن روابط رسمی (رییس و مرئوس بودن) به فعالیت‌هایی مانند، شطرنج یا فوتبال می‌پردازند. سازمان غیررسمی در نتیجۀ روابط اجتماعی بین افراد جامعه به وجود می‌آید. بنابراین ساده‌ترین تعریف سازمان آن است که سازمان عبارت از تشکیلاتی است که در آن سلسه مراتبی وجود داشته و تشکیلات، نیز بر اساس روابط اجتماعی تنظیم یافته است، که گروهی نگهداری این روابط را به منظور ایجاد سازمانی برای رسیدن به اهداف معینی بر عهده دارند، مجموعۀ انسانی به هم پیوسته که در جهت اهداف خاص حرکت می‌کنند. اغلب اختلاف هدف‌ها، نوع تشکیلات و سازمان را مشخص می‌کند (سیاسی، حزبی، نظامی، اداری، اقتصادی). قلمروی هدف‌ها به دایرۀ تشکیلات و سازمان در جامعه اطلاق می‌شود.

سازماندهی

سازماندهی، نوعی تقسیم کار و طبقه‌بندی وظایف در یک تشکیلات و سازمان است در سازماندهی، تعیین وظایف نظام اداری از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ زیرا مهم‌ترین مسئولیت‌ها که برنامه‌ریزی، سازماندهی، هماهنگی، رهبری، کنترل و نظارت است، بر عهده مدیر قرار داد. در تعیین سایر مسئولیت‌ها و تقسیم آن باید استعدادها و نیروهای بالقوه و بالفعل اعضای سازمان شناخته شود و حداقل و حداکثر توان کاری از نظر کمّی و کیفی مشخص شود و به تناسب این برآورد براساس مقیاس کلی ایمان و علم مسئولیت‌ها تقسیم شود و شرایط احراز هر مسئولیتی، معین شود.

سازمان وزارتخانه‌ها

وزارتخانه، واحد سازمانی مشخصی است که تحقق یک یا چند هدف از اهداف دولت را بر عهده دارد و به موجب قانون ایجاد شده، یا می‌شود. هر وزارتخانه تحت امر یک وزیر اداره می‌شود و تعداد وزارتخانه‌ها و وزرا را قانون تعیین می‌کند و رییس جمهور می‌تواند برای وزارتخانه‌هایی که برای آنها و زیر انتخاب نشده و یا به هر دلیلی وزیر ندارند، حداکثر برای مدت سه ماه سرپرست تعیین کند (اصل ۱۳۰ قانون اساسی). تشکیل سازمان وزارتخانه بر اساس ضرورت ارائه نوعی خدمات عمومی به موجب قانون انجام می‌شود و تشکیلات و وظایف وزارتخانه‌ها توسط قانون تعیین خواهد شد و هر یک از وزرا مسئول وظایف خاص وزارتخانۀ خود هستند و در اموری که به تصویب هیأت وزیران می‌رسد مسئول اعمال دیگر وزیران نیز است (اصل ۱۳۷ قانون اساسی). در صورتی که توسط هر یک از نمایندگان درباره یکی از وظایف آنان سئوال شود وی موظف است در مجلس حاضر و به سئوال پاسخ دهد (اصل ۷۸ قانون اساسی). وزرا نمی‌توانند بیش از یک شغل دولتی داشته باشند و داشتن هر نوع شغل دیگر در مؤسساتی که تمام یا قسمتی از سرمایۀ آن متعلق به دولت یا مؤسسات عمومی است و نمایندگی مجلس و وکالت دادگستری و مشاورۀ حقوقی و نیز ریاست و مدیر عامل یا عضویت در هیأت مدیره، انواع مختلف شرکت‌های خصوصی جز شرکت‌های تعاونی ادارات و مؤسسات برای آنان ممنوع است و سمت‌های آموزشی در دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی از این حکم مستثنا است (اصل ۱۴۱ قانون اساسی). هر کدام از وزرا که مورد استیضاح در مجلس قرار گرفته است در صورتی که موفق به اخذ رأی اعتماد نشود، عزل می‌شود و نمی‌تواند در هیأت وزیران جدید عضویت پیدا کند (اصل ۸۹ قانون اساسی). قوه مقننه تشکیلات و صلاحیت‌ها و مسئولیت‌های وزارتخانه‌ها را به طور جداگانه تصویب و سازمان‌های تابعه را مشخص می‌کند.

منابع

1. عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی ج۲