نوحه در تاریخ اسلامی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث نوحه است. نوحه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: نوحه در تاریخ اسلامی - نوحه در معارف و سیره حسینی - پرسش مرتبط نداردنوحه گونه‌ای مرثیه مذهبی است برای خواندن در مراسم و آیین‌های عزاداری.
مقدمه
«نوحه» در لغت به معنی بیان مصیبت، گریه‌کردن به آواز، شیون و زاری بر مرده، و در اصطلاح، گونه‌ای از شعر سوگ مذهبی است که در رثای امامان شیعه به خصوص امام حسین (ع) و یارانش سروده شده و در مراسم و آیین‌های عزاداری توسط نوحه‌خوان یا مداح با آواز و ریتم خاص خوانده می‌شود. از منظر موسیقایی، نوحه آوازهای اندوهناکی است که اغلب از گوشه‌های ردیفی گرفته شده‌اند یا برداشتی از مقام‌های آوازی موسیقی نواحی مختلف هستند. به شاعر نوحه، «نوحه‌سرا» و به خواننده آن در مجالس و مراسم، «نوحه‌خوان» یا «نائح» می‌گویند. برخی آیین‌های عزاداری (نظیر سقایی و سنگ‌زنی) نوحه‌های خاص خود را دارند. هنگام خواندن نوحه، عزاداران همراه آن سینه یا زنجیر یا سنگ می‌زنند و معمولاً بخشی از آن را با هدایت نوحه‌خوان تکرار کرده و همخوانی می‌کنند.
زبان اصلی نوحه، فارسی است؛ اما شیعیان ترک، عرب، کرد، هندی و صاحبان گویش‌های محلی نیز نوحه‌های خاص خود را دارند. نوحه در همه قالب‌های شعر فارسی به ویژه «مسمط مستزاد»، «چارپاره»، «ترجیع‌بند» و «بحرطویل» سروده می‌شود. نوحه دارای سه مؤلفه شعر، موسیقی و ریتم است که هماهنگی بین آنها اهمیت بسیار دارد و در موفقیت اجرای آن اثرگذار است. شعر نوحه اغلب دارای وزن، قافیه و مشخصات شعر سنتی فارسی است. سرودن نوحه نیازمند شناخت آهنگ‌ها، ممارست و تجربه کافی در به‌کارگیری واژه‌ها برای القای موسیقی کلامی، آشنایی با فرهنگ مردم و مهارت شعری است. نوحه‌سرایان می‌کوشند در سرودن نوحه از کلام ساده، الفاظ آشنا و بدون تکلف و بندهای کوتاه استفاده کنند. گاهی نیز در سرایش نوحه یا در خواندن آن، لحن عامیانه و نزدیک به زبان محاوره‌ای یا لهجه‌های محلی اتخاذ می‌شود. نوحه‌ها نقش مؤثری در حفظ نغمات و ردیف دستگاه‌های موسیقی ایرانی داشته‌اند.
قدیمی‌ترین نوحه مشهور فارسی به سیف فرغانی (؟ -۷۴۹ق) با مطلع «ای قوم در این عزا بگریید / بر کشته کربلا بگریید» متعلق است. با گسترش مجالس و آیین‌های سوگواری شیعیان در دوره صفوی، گروهی از شاعران به سرودن نوحه روی آوردند و نوحه‌سرایی رونق گرفت. نوحه‌های اولیه بسیار ساده، کوتاه، بدون پیرایه و آرایه‌های خاص و گاه حتی با وزن‌های غلط و در قالب نظم با قافیه‌های نادرست ارائه می‌شدند. این نوحه‌ها در اصل از ذهن و زبان مردم می‌تراویدند و با برداشت از مرثیه‌ها شکل می‌گرفتند. به مرور زمان نوحه‌ها از نظر وزن، ترکیب واژگان، قالب و قافیه، عنصر خلاقیت و سایر عناصر شعری پیشرفت کردند.
تا اوایل قرن سیزدهم در قالب‌های نسبتاً ثابت و یکسانی نوحه‌سرایی می‌شد و از نظر مضمون نیز نوحه‌ها شبیه بودند. اما در دوره قاجار، یغمای جندقی (۱۱۹۶ - ۱۲۷۶ق) روش تازه‌ای در نوحه‌سرایی ابداع کرد. او با ایجاد اصلاحاتی در الفاظ و ترکیبات و نیز مضامین نوحه‌ها و با سرودن اشعاری که برای آهنگ ضربی ساخته شده بودند، گونه تازه‌ای از نوحه را بنیان گذاشت که اغلب در قالب مستزاد سروده شده و از استحکام لفظی و معنایی برخوردار بود. از دیگر نوحه‌سرایان مشهور دوره قاجار، جودی خراسانی (؟ -۱۳۰۲ق) را می‌توان نام برد.
در دوره رضاشاه، در نتیجه محدودیت‌هایی که برای برگزاری مراسم عزاداری اعمال شد، نوحه‌سرایی به افول‌گرایید. اما با برکناری رضاشاه و رفع ممنوعیت عزاداری، در دهه ۲۰ دوباره برخی شاعران به نوحه‌سرایی روی آوردند.
در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ و با اوج‌گرفتن مبارزات علیه حکومت پهلوی، نوحه‌هایی با رویکرد سیاسی و حماسی و با مضمون تطبیق واقعه عاشورا و مبارزات علیه حکومت پهلوی سروده شد و در راهپیمایی‌های معترضان، به عنوان شعار و نیز در برخی مراسم و مجالس سوگواری که توسط مبارزان برگزار می‌شد، خوانده می‌شد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در دوره جنگ ایران و عراق، به اقتضای شرایط سیاسی کشور، مضامین رجزگونه و حماسی در سرودن نوحه‌ها مورد توجه قرار گرفت. از مشهورترین نوحه‌سرایان دوره جنگ، حبیب الله ابراهیمی و از مشهورترین نوحه‌خوانان، محمدصادق آهنگران، غلامعلی کویتی‌پور و حسین فخری، و از مشهورترین نوحه‌های آن مقطع «ممد نبودی ببینی»، «ای لشکر صاحب زمان، آماده باش آماده باش» و «سوی دیار عاشقان» را می‌توان نام برد.
همچنین «شیر سرخ عربستان»، «ای اهل حرم میر و علمدار نیامد»، «مکن ای صبح طلوع» و «بر مشامم می‌رسد هر لحظه بوی کربلا» از نوحه‌های سنتی مشهور در دوره معاصر به شمار می‌روند. از دهه‌های ۷۰ و ۸۰ و با اقبال نسلی از شاعران جوان به سرودن اشعار مذهبی، نوحه‌سرایی در قالب ترانه رواج یافت و برخی نوحه‌سرایان حتی به تقلید از ریتم و آهنگ قطعات موسیقی غیرمذهبی پرداختند. اقدامی که انتقاداتی را در بین بخش‌هایی از نخبگان جامعه برانگیخت. تغییرات سریع، استفاده از ریتم‌های تند و پرشور، تنوع و فراوانی نوحه‌ها و آهنگین‌تر شدن آنها، استفاده از مضامین بدیع و کاربرد واژگانی از ادبیات روزمرهی جوانان از جمله ویژگی‌های نسل جدید نوحه‌های فارسی است.
با وجود گسترش و محبوبیت نوحه‌های جدید ـ به ویژه در بین جوانان و نوجوانان ـ نوحه‌سرایی و نوحه‌خوانی خاص سنتی در برخی مناطق کماکان حفظ شده است. برای نمونه می‌توان به سبک‌های خاص نوحه‌خوانی بوشهری و نوحه‌خوانی ترکی اشاره کرد[۱].
