مقام ابراهیم

این مدخل زیرشاخهٔ بحث مسجد الحرام است. مقام ابراهیم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مقام ابراهیم در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

مقام ابراهیم نام سنگی صخره‌ای است که حضرت ابراهیم(ع) هنگام ساختن بنای کعبه، روی آن ایستاد. این سنگ یکی از نشانه‌های شکوه و عظمت پروردگار در مکه مکرمه و مسجد الحرام است. حاجیان پس از هر طواف واجبی، پشت مقام دو رکعت نماز می‌خوانند.

مقدمه

مقام ابراهیم نام سنگی صخره‌ای است که حضرت ابراهیم(ع) هنگام ساختن بنای کعبه، روی آن ایستاد. اسماعیل سنگ می‌آورد و به دست پدر می‌داد و او دیوار کعبه را بالا می‌برد تا آن گاه که از دسترس ابراهیم فراتر رفت و هر دو این دعا را می‌خواندند: ﴿رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾.

مقام ابراهیم یکی از نشانه‌های شکوه و عظمت پروردگار در مکه مکرمه و مسجد الحرام است. حاجیان پس از هر طواف واجبی، پشت مقام دو رکعت نماز می‌خوانند و خواسته‌های خویش را از خدا طلب می‌کنند. وقتی حضرت ابراهیم(ع) بر روی آن ایستاد تا خانه کعبه را بنا کند، به قدرت خداوند سنگ به صورت گل نرم درآمد و جای دو پای حضرت و انگشتانش در آن باقی ماند. هم‌اکنون در مقصوره‌ای طلائی رنگ، روبه‌روی باب کعبه به فاصله ۱۳/۵ متری در جهت شرقی خانه قرار گرفته است.

مقام ابراهیم در آیات و روایات

خداوند در دو آیه از آیات قرآن کریم، جایگاه باعظمت مقام را بیان فرموده است: ﴿وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى﴾ در این آیه خداوند از مسلمانان خواسته است تا مقام ابراهیم را برای اقامه نماز انتخاب و در آنجا نماز بگزارند. در آیه دیگری آمده است: ﴿إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ * فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا﴾. در این آیه شریفه نیز خداوند مقام ابراهیم را به عنوان آیه و نشانه‌ای روشن از آیات پروردگار یاد کرده است. مفسران قرآن کریم، فرورفتن پاهای حضرت ابراهیم(ع) در سنگی سخت و نگهداشتن این سنگ از هر گونه تعرض و نابودی با گذشت هزاران سال را دلیل عظمت و نشانه بودن مقام ابراهیم دانسته‌اند.

جابر بن عبدالله انصاری می‌گوید: همراه رسول خدا(ص) کنار بیت الله الحرام آمدیم. آن حضرت حجرالاسود را استلام کرد. پس هفت شوط طواف کرد و پس از آن نزد مقام ابراهیم آمده این آیه را تلاوت فرمود: ﴿وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى﴾ آن‌گاه مقام را میان خود و کعبه قرار داد و دو رکعت نماز گزارد.

خصوصیات مقام ابراهیم

یکی از تاریخ‌نگاران مکه به نام شیخ محمد طاهر کردی مکی آن‌گاه که در سال ۱۳۶۷ ه. ق مقام را برای وی گشوده و سنگ مقام را از نزدیک دیده، اندازه آن را با مقیاس متر تعیین کرده و می‌نویسد: سنگ مقام ابراهیم روی پایه کوچکی از سنگ مرمر که اندازه آن از نظر طول و عرض به اندازه سنگ مقام می‌باشد، قرار گرفته و ارتفاع آن ۱۳ سانتی‌متر است. حجم سنگ اصلی مقام، بیست سانتی‌متر ارتفاع دارد و طول سه ضلع آن از جهت سطح ۳۳ سانتی‌متر و طول ضلع چهارم ۳۸ سانتی‌متر است که محیط آن در مجموع ۱۴۶ سانتی‌متر می‌باشد. عمق و فرورفتگی پاها در یکی ۱۰ سانتی متر و در دیگری ۹ سانتی‌متر و طول هر یک از پاها از روی سنگ، هر یک ۲۷ سانتی‌متر و عرض آنها ۱۴ سانتی‌متر است. لیکن اندازه طول هر یک از دو قدم در قسمت پایین داخل فرورفتگی، ۲۲ سانتی‌متر و عرض آنها ۱۱ سانتی‌متر است و فاصله دو قدم نیز یک سانتی‌متر است. وی سپس می‌افزاید: مقام، رنگی میان زردی و سرخی داشته، اطراف آن پوشیده از نقره خالص است و هم اکنون در مقصورهای طلایی رنگ قرار دارد که از پشت شیشه‌های آن، به خوبی می‌توان جای فرورفتگی پاهای ابراهیم(ع) را دید.

خصوصیاتی که مورخان از کیفیت فرورفتگی پاها و اثر انگشتان نقل کرده‌اند، بیانگر آن است که ابراهیم در آن هنگام پابرهنه بوده است.

پیش از آن‌که مقام ابراهیم در محفظه‌ای فلزی و طلایی رنگ قرار بگیرد، روی مقام قبه‌ای وجود داشت که آن را از چوب ساخته و از چهار سوی پنجره‌هایی برای آن گذاشته بودند. درب ورودی مقام در قسمت شرقی آن قرار داشت که حاجیان پس از ورود، پشت مقام ایستاده نماز می‌گزاردند، پرده خاصی نیز برای مقام بافته و روی این قبه چوبی می‌انداختند. مطالبی نیز بر پرده مقام ابراهیم نوشته شده بود.

مقام ابراهیم، سنگی بهشتی است که خداوند آن را به زمین فرو فرستاده است. امام باقر(ع) فرمود: سه سنگ از بهشت‌اند: مقام ابراهیم، سنگ بنی‌اسرائیل، حجر الاسود. عبدالله بن عمر گفت: از رسول خدا(ص) شنیدم که فرمود: حجرالاسود و مقام ابراهیم، دو یاقوت بهشتی هستند که خداوند نور آن دو را مخفی و پنهان ساخته است و اگر خدا چنین نمی‌کرد، نور حجر الاسود و مقام، میان مشرق و مغرب را روشن می‌ساخت.

ابن عباس با بیان اینکه حجرالاسود و مقام ابراهیم، دو یاقوت از یاقوت‌های بهشت‌اند می‌گوید: سرانجام این دو به بهشت بازگردانده می‌شوند. همچنین پیامبر(ص) فرمود: بین رکن (حجر الاسود) و مقام ابراهیم باغی از باغ‌های بهشت است. هر کس در آنجا چهار رکعت نماز بگزارد، از درون عرش به او خطاب می‌شود: ای بنده خدا، گناهان گذشته‌ات را خداوند بخشید، عمل را از نو آغاز کن.

در صدر اسلام، فاصله میان رکن حجر الاسود و مقام ابراهیم از چنان اهمیتی برخوردار بوده که اگر می‌خواستند کسی را سوگند دهند او را آنجا برده سوگندش می‌دادند تا جرأت دروغ گفتن به خود ندهد و به حقیقت اعتراف کند. حضرت مهدی(ع) نیز پس از آن‌که ظهور می‌کند، کنار کعبه ایستاده و سیصد و سیزده نفر از شهدای بدر، میان حجر الاسود و مقام ابراهیم با آن حضرت بیعت می‌کنند.

قبور بسیاری از پیامبران میان رکن و مقام واقع شده و این ویژگی نیز بر اهمیت این مکان افزوده است.

یکی از واجبات عمره و حج، نماز طواف است. مشهور فقهای شیعه و سنی بر این باورند که واجب است حاجیان نماز طواف را پشت مقام ابراهیم بخوانند. از جمله دلایل فقیهان بر این فتوا آیه شریفه ﴿وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى﴾ است. البته در فقه حنفی، خواندن نماز طواف، واجب است لیکن اقامه آن را پشت مقام ابراهیم مستحب دانسته و معتقدند اگر حاجی نتوانست آنجا نماز بگزارد، هر کجا امکان داشت بخواند. دعا خواندن نزد مقام ابراهیم مستحب بوده و بر اساس آن‌چه که در روایات آمده، امید استجابت آن از طرف پروردگار بسیار است.

وجه تسمیه

در بیان علت نام‌گذاری آن سنگ، به «مقام ابراهیم» سه گفته وجود دارد:

1. عده‌ای گفته‌اند: آن زمان که ابراهیم برای دیدار فرزندش اسماعیل آمد و او را نیافت، همسر اسماعیل به عنوان ادای احترام، از ابراهیم خواست اجازه دهد تا سر او را بشوید. او نیز اجازه داد و در حالی که سوار بر مرکب بود، سنگی زیر پای راست او قرار داد و نیمه سر او را شست. با فرو ریختن آب بر روی سنگ، پای ابراهیم در آن فرو رفت. سپس سنگ را زیر پای چپ او گذاشت و نیمه دیگر سرش را شستشو داد، پای چپ او نیز در سنگ فرو رفت و در نتیجه جای هر دو پای ابراهیم در سنگ باقی ماند و از این رو آن سنگ را «مقام ابراهیم» نامیدند.
2. بعضی نیز گفته‌اند: ابراهیم خلیل الرحمان هنگام ساختن بنای کعبه بر روی این سنگ که سپس «مقام ابراهیم» نامبردار گردید، می‌ایستاد و دیوار کعبه را بالا می‌برد. آن‌گاه به قدرت خداوند، سنگ خشن و سخت چونان گل نرم شده پاهای ابراهیم(ع) را در خود فرو برد و از آن زمان تاکنون جای پای ابراهیم، به عنوان نمونه‌ای از اعجاز و قدرت‌نمایی خداوند باقی مانده و حاجیان خانه خدا از نزدیک آن را مشاهده می‌کنند.
3. گفته سوم آنکه: هنگامی که ساختن خانه کعبه توسط ابراهیم(ع) پایان یافت، جبرئیل فرود آمد و مناسک حج را به او آموخت، آن‌گاه ابراهیم بر سنگی ـ که همان مقام ابراهیم کنونی است ـ بر آمد و فرمود: ای مردم، پروردگارتان را پاسخ گویید. ابن عباس افزوده است: ابراهیم پس از فراز آمدن بر این سنگ گفت: ای مردم، حج بر شما واجب شد، پس هر کس که در پشت مردان و رحم زنان بود این گفته را شنید و آن کس که ایمان داشت، پاسخ مثبت داد و هر کس که در علم خداوند حج‌گزاریش تا روز قیامت مشخص و تعیین شده بود، پاسخ گفت: «لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ‌».

ابن کثیر و قرطبی پس از بیان گفته اول، آن را ضعیف و نادرست دانسته‌اند. به نظر می‌رسد از میان این سه گفته، قول دوم صحیح بوده، در تفاسیر و کتب روایی و تاریخی نیز شواهد و قرائن بسیاری وجود دارد. البته می‌توان گفته‌های دوم و سوم را نیز با یکدیگر جمع کرده بگوییم: سنگی که ابراهیم خلیل(ع) بر آن می‌ایستاد و خانه کعبه را می‌ساخت، همان سنگی است که پس از پایان یافتن ساختمان کعبه، ابراهیم(ع) بر آن برآمد و مردم را به حج فرا خواند.

جایگاه مقام

مورخان در این که مقام ابراهیم، پیش از پیامبر و زمان حیات آن حضرت و بعد از آن کجا بوده، اختلاف نظر بسیار دارند، لیکن مشهورترین آنها را می‌توان در سه گفته بیان داشت:

1. مقام ابراهیم(ع) در طول تاریخ خود، درست در همین مکانی که امروز واقع شده قرار داشته و تا زمان خلیفه اول و دوم نیز به همین شکل باقی بوده است، تا آنکه در دوران خلیفه دوم سیل شدیدی در مکه جاری شد و مقام را از جای کند و تا پایین شهر مکه با خود برد. پس از فرو نشستن سیل، خلیفه دوم بار دیگر آن را در همان مکان قبلی قرار داد. ابن حجر پس از نقل این مطلب از ازرقی، می‌نویسد: تا این زمان نیز مقام ابراهیم در همان جای پیشین خود باقی است.
2. بعضی گفته‌اند: مقام ابراهیم در زمان پیامبر(ص) و قبل و بعد از آن تا زمان عمر بن خطاب چسبیده به بیت بوده که عمر آن را به مکان کنونی منتقل ساخته است. حافظ بن کثیر می‌گوید: مقام ابراهیم در گذشته به دیوار کعبه چسبیده بود و جای آن نیز میان درب کعبه و حجر اسماعیل قرار داشت تا آنکه عمر بن خطاب آن را از دیوار کعبه دور ساخت و در مکان فعلی نهاد. بیهقی به نقل از عایشه می‌گوید: مقام در زمان رسول خدا(ص) و زمان ابی‌بکر چسبیده به بیت و خانه کعبه بود، سپس عمر آن را جدا ساخت. عبدالرزاق نیز به نقل از عطا و مجاهد آورده است: اولین کسی که مقام ابراهیم را در موضع کنونی آن قرار داد، عمر بن خطاب بود. ابن کثیر ضمن تأیید این نکته، که مقام را عمر بن خطاب از بیت جدا ساخته و آن را در محل فعلی قرار داده، دلیل آن را توانایی مردم برای اقامه نماز طواف، بدون ایجاد مزاحمت برای طواف‌کنندگان، ذکر کرده است. فاکهی نیز به نقل از سعید بن جبیر می‌گوید: مقام چسبیده به دیوار کعبه بوده، آن‌گاه که جمعیت زیاد شد عمر بن خطاب از ترس آن‌که مردم آن را زیر پا بگذارند، به مکان کنونی آن منتقل ساخت، درست روبروی جایی که قبلاً قرار داشت. همچنین ازرقی و فاکهی از نوفل بن معاویه دیلمی نقل کرده‌اند که وی گفته است: در زمان عبدالمطلب من مقام را دیدم که به کعبه چسبیده بود و چونان «مهاة» درخشان بود. پرسیدند مهاة چیست؟ ابوالولید پاسخ گفت: «مهره سفید درخشان»
3. مجاهد گفته است: مقام چسبیده به خانه کعبه بوده و رسول خدا(ص) آن را در مکان کنونی قرار داد. لیکن ابن کثیر و ابن حجر این روایت را ضعیف دانسته‌اند. فاسی در شفاء الغرام (ج ۱، ص۲۰۶) نیز به نقل از موسی بن عقبه آورده است که: آنان گمان می‌کردند مقام چسبیده به کعبه بوده و رسول خدا(ص) آن را در مکان کنونی‌اش قرار داد. ابن حجر هیثمی مکی نیز بدون ذکر دلیل، این نقل را ترجیح داده است.

با توجه به دلایل و قرائن موجود در منابع روایی و تاریخی می‌توان قول اول را بر دیگر اقوال ترجیح داد و آن را صحیح دانست، زیرا:

1. در منابع کهن تاریخی مانند اخبار مکه تصریح شده به اینکه مقام ابراهیم در زمان پیامبر(ص) و خلفا در موضع کنونی بوده است.
2. «مطلب بن ابی وَداعه سَهمی» در جریان سیل امّ نهشل پس از آن‌که سیلاب مقام را تا پایین مکه با خود برد و مردم آن را به خلیفه خبر دادند، اظهار داشت من مکان مقام و فاصله آن تا حجرالاسود، حجر اسماعیل و زمزم را می‌دانم و قبلاً آن را با نخ اندازه‌گیری کرده‌ام. این شهادت، تنها با فاصله داشتن مقام با کعبه سازگار است.
3. در روایت آمده که پیامبر(ص) پس از طواف مقام را میان خود و کعبه قرار داد و دو رکعت نماز طواف به جای آورد. این سخن نیز نشان از آن است که مقام با کعبه فاصله داشته است.
4. آیه ﴿وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى﴾ نیز گواه آن است که در زمان رسول خدا(ص) مقام با کعبه فاصله داشته و اگر مقام به کعبه متصل می‌بود، تعبیر دیگری به کار می‌رفت.
5. روایات باب طواف بیانگر آن است که طواف واجب را جز در موارد ضرورت، باید بین کعبه و مقام ابراهیم انجام داد و رسول خدا(ص) و اصحاب‌شان نیز این‌گونه طواف کرده‌اند. این خود بیانگر فاصله داشتن مقام با کعبه است.

پرده مقام ابراهیم

پیش از آنکه مقام ابراهیم در محفظه‌ای فلزی و طلایی رنگ قرار بگیرد، روی مقام، قبّه‌ای وجود داشت که آن را از چوب ساخته و از چهار سو، پنجره‌هایی برای آن گذاشته بودند. درب ورودی مقام در قسمت شرقی آن قرار داشت که حاجیان پس از ورود، پشت مقام ایستاده و نماز می‌گزاردند. پرده خاصی نیز برای مقام بافته و روی این قبه چوبی می‌انداختند که نوشته‌های چهار طرف آن این‌گونه بود:

الوجه الاول، الوجه الثانی، الوجه الثالث، الوجه الربع: ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ﴾، ﴿مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى﴾، ﴿وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ﴾، ﴿لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾، ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى﴾، ﴿قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَى وَلَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ﴾، ﴿إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا﴾، ﴿وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾، ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي﴾، ﴿بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ * فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَنْ﴾، ﴿دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ﴾، ﴿إِلَيْهِ سَبِيلًا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ﴾، الله جل جلاله. محمد صلى الله عليه وسلم، ابو بكر رضي الله عنه عمر رضي الله عنه، عثمان رضي الله عنه علي رضي الله عنه حسن رضي الله عنه حسين رضي الله عنه، ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ فَرَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَى سَبِيلًا﴾، ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا﴾، السلطان محمد خان الخامس ابن السلطان الغازي عبد المجيد خان بن السلطان محمدخان بن السلطان عبد الحميد خان، ابن السلطان أحمد خان خلد الله خلافته و أيد بالعدل سلطنته الى انتهاء الزمان و نهاية الدوران سنة ١٣٢٧ه.

پرسش مستقیم

• امام مهدی پس از ظهور چه اصلاحاتی در مکه انجام می‌دهند؟ (پرسش)

منابع

1. تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه