آیه استرجاع
- این مدخل از زیرشاخه‌های بحث آیات امامت امام علی و آیات فضائل امام علی است. "آیه استرجاع" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل آیه استرجاع (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
متن آیه: 
الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ
[۱].
مقدمه
- سبب نام‌گذاری این آیه به آیه استرجاع عبارت پایانی آیه است که می‌فرماید:
إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ
[۲] که اقرار به بازگشت انسان به سوی خداست. استرجاع در لغت از ریشه رجع، مصدر باب استفعال و به معنی طلب بازگشت کردن و باز پس گرفتن چیزی است. - این واژه بر پایه روایات فراوان، برای گفتن بخش دوم آیه ۱۵۶ سوره بقره إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ توسط مؤمنان به هنگام بروز بلا و مصیبت، اصطلاح شده است. صاحب تاج المصادر می‌گوید: "بعد از آنکه دچار غصه و مصیبت شد، آرام گرفت و استرجاع کرد"[۳].
- در شأن نزول آیه از قول ابن عباس گزارش شده است که از آیه وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْيَاءٌ وَلَكِنْ لَا تَشْعُرُونَ[۴] تا آیه وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ[۵]، الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ[۶] در جنگ بدر نازل گردید؛ هنگامی که ۱۴ نفر از مسلمانان به قتل رسیدند و اصحاب پیامبر گفتند: فلانی و فلانی مردند. گرچه آیه استرجاع همان آیه الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ[۷] به شمار می‌رود، اما به لحاظ آنکه آیه با موصول الَّذِينَ آغاز گردیده و بر طبق قاعده، توصیف افراد یاد شده در آیه پیشین می‌باشد (که مورد امتحانات و ابتلائات الهی قرار گرفته‌اند) می‌توان گفت که آیه وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ[۸] نیز مقدمه آیه استرجاع است؛ چرا که خداوند در آیه وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ[۹]، مؤمنان صابری را بشارت می‌دهد که در مقابل بلاها و مصیبت‌های گوناگون، شکیبایی پیشه کرده و شکایتی ندارند و سپس در آیه الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ[۱۰] آنان را به گفتن إِنَّا لِلَّهِ و داشتن ویژگی استرجاع می‌ستاید.
- خداوند متعال در آیه وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ[۱۱] مواردی از قبیل مواجهه با ترس، گرسنگی، ضررهای مالی و فقدان خویشاوندان و نیز از دست دادن محصولات زراعی را آزمون الهی و مصیبت و محل استرجاع دانسته و به شکیبایانی که هنگام بروز هر یک از موارد مذکور إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ می‌گویند، بشارت داده است.
- در روایات نیز استرجاع به هنگام رو به رو شدن با هرگونه سختی و ناگواری - هرچند ناچیز - سفارش و از ویژگی‌های امت پیامبر(ص) شمرده شده است. بر اساس روایتی از رسول خدا(ص) هرچه موجب اذیت مؤمنی شود، گرچه خاموش شدن چراغ یا فرو رفتن خاری در دست باشد از مصادیق مصیبت و جای استرجاع است [۱۲].
- گفتن إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ از یک سو اقرار به مبدأ و معاد و اظهار تسلیم در برابر قضا و قدر بوده و مایه آرامش قلب و امید به پاداش الهی میگردد و از سوی دیگر، یادآور این نکته است که بلاها و مصیبت‌های زودگذر دنیایی از ناحیه خداوند بوده و تصرف مالک در مملوک و ملک حقیقی خویش است: إِنَّا لِلَّهِ. ما از آن خدا و مملوک او هستیم و مملوک حق اعتراض ندارد: عَبْدًا مَمْلُوكًا لَا يَقْدِرُ عَلَى شَيْءٍ[۱۳].
- استرجاع موجب دوری استرجاع کننده از سخنان نامناسب و شکایت و مانع وسوسه‌های شیطان یا موجب دلداری و تسلی قلب کاهش حزن و اندوه مصیبت دیده و نیز اشتغال به کاری مستحب و اظهار عقاید حق است. البته این آثار در صورتی است که استرجاع، تنها به زبان جاری نشود بلکه از صمیم قلب ادا گردد به گونه‌ای که انسان درباره آنچه به خاطرش آفریده شده بیندیشد. یعنی شناخت خدای تعالی و کمال نفس انسانی و اینکه وی به سوی پروردگارش باز میگردد تا برای همیشه باقی بماند و اینکه از این دنیای فانی کوچ می‌کند و نعمت‌های خداوند را به یاد میآورد تا ببیند آنچه که به وی ارزانی داشته‌اند چندین برابر چیزی است که از دست داده و در نتیجه، مصیبت‌ها بر او آسان میگردد و به آن راضی می‌شود[۱۴].
- موارد ذیل را می‌توان به عنوان پاداش صبر و استرجاع مؤمنان به شمار آورد:
- بشارت: استرجاع شکیبایان منشأ برخورداری آنان از بشارت الهی است: وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ[۱۵].
- توفیق: استرجاع شکیبایان زمینه توفیق آنان در آزمایش الهی است که در آیه ۱۵۵ با عبارت وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ آغاز میگردد.
- درود و رحمت: استرجاع شکیبایان موجب بهره‌مندی ایشان از درود و رحمت الهی است: أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ[۱۶].
- هدایت: استرجاع شکیبایان نشانه هدایت الهی است، زیرا در پایان آیه می‌فرماید: وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ[۱۷].
- در احادیث فراوانی که از طریق فریقین گزارش گردیده به اهمیت و فضیلت استرجاع اشاره شده است. *بدون تردید از جمله خصال برجسته و شعار ویژه مؤمنان، شکر در نعمت و صبر و تحمل در مصیبت است، در امالی شیخ مفید، حدیثی از امام کاظم(ع) آمده است: «رسول خدا(ص) فرمود: چهار ویژگی است که در هرکس باشد، خداوند او را از اهل بهشت شمرده است: کسی که پناهگاهش شهادت به یگانگی خداوند و رسالت من باشد. کسی که به هنگام برخورداری از نعمت خداوند بگوید: الْحَمْدُ لِلَّهِ[۱۸]، کسی که پس از ارتکاب گناه بگوید: اسْتَغْفِرِ اللَّهَ[۱۹]. کسی که هنگام مواجهه با مصیبتی بگوید: إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ[۲۰].
- از ابن عباس نقل شده که استرجاع از خواص این امت است، زیرا رسول خدا(ص) فرمود: "به امت من چیزی داده شده که به هیچ یک از امت‌های دیگر داده نشده است و آن، گفتن إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ به هنگام مصیبت است". سنت و مستحب آن است که پس از استرجاع بگوید: پروردگارا در این مصیبت، مرا پاداش ده و بهتر از آن را برایم جایگزین فرما. همچنین آن حضرت فرموده: "کسی که هنگام مصیبت استرجاع کند، خداوند مصیبت او را جبران نماید و آخرتش را نیکو گرداند و نسل شایسته‌ای برای او قراردهد که به آن خشنود گردد"[۲۱].
- در اصول کافی، حدیثی مرفوع از صالح بن ابی حماد نقل شده که: "امام علی(ع) نزد اشعث بن قیس رفت و مرگ برادرش را به وی تسلیت گفت. اشعث بن قیس در پاسخ، استرجاع نمود؛ حضرت به او فرمود: آیا می‌دانی تأویل آن چیست؟ اشعث بن قیس عرض کرد: خیر؛ امام فرمود: اینکه می‌گویی إِنَّا لِلَّهِ اقرار توست به مالکیت خدا و اینکه می‌گویی إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ اقرار ماست به فانی شدن خودمان"[۲۲].[۲۳]
منابع
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ «همان کسان که چون بدیشان مصیبتی رسد می‌گویند: ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم» سوره بقره، آیه ۱۵۶.
- ↑ «ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم» سوره بقره، آیه ۱۵۶.
- ↑ "واستكان و استرجع بعد أن ارتاع و تفجع"
- ↑ «و کسانی را که در راه خداوند کشته می‌شوند مرده نخوانید که زنده‌اند امّا شما درنمی‌یابید» سوره بقره، آیه ۱۵۴.
- ↑ «و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش!» سوره بقره، آیه ۱۵۵.
- ↑ «همان کسان که چون بدیشان مصیبتی رسد می‌گویند: «انّا للّه و انّا الیه راجعون» (ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم)» سوره بقره، آیه ۱۵۶.
- ↑ «همان کسان که چون بدیشان مصیبتی رسد می‌گویند: «انّا للّه و انّا الیه راجعون» (ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم)» سوره بقره، آیه ۱۵۶.
- ↑ «و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش!» سوره بقره، آیه ۱۵۵.
- ↑ «و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش!» سوره بقره، آیه ۱۵۵.
- ↑ «همان کسان که چون بدیشان مصیبتی رسد می‌گویند: «انّا للّه و انّا الیه راجعون» (ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم)» سوره بقره، آیه ۱۵۶.
- ↑ «و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش!» سوره بقره، آیه ۱۵۵.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج۲، ص۱۷۵؛ الدر المنثور، ج۱، ص۱۵۷.
- ↑ «خداوند بنده‌ای زرخرید را مثل می‌زند که توان هیچ کاری ندارد» سوره نحل، آیه ۷۵.
- ↑ ترجمه المیزان، ج۱؛ جواهر الکلام اطیب البیان، ج۲، ص۳۶۰.
- ↑ «و شکیبایان را نوید بخش!» سوره بقره، آیه ۱۵۵.
- ↑ «بر آنان از پروردگارشان درودها و بخشایشی است» سوره بقره، آیه ۱۵۷.
- ↑ «آنانند که رهیافته‌اند» سوره بقره، آیه ۱۵۷.
- ↑ «سپاس، خداوند، پروردگار جهانیان را» سوره فاتحه، آیه ۲.
- ↑ «و از خداوند آمرزش بخواه» سوره نساء، آیه ۱۰۶.
- ↑ ترجمه امالی، شیخ مفید، ص۸۸.
- ↑ تفسیر روح المعانی، ج۱، ص۱۴۲۱؛ تفسیر العیاشی.
- ↑ الکافی، ج۳، ص۳۶۱.
- ↑ سرمدی، محمود، مقاله «آیه استرجاع»، دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص۶۷-۶۸.