الیاس در قرآن
مقدمه
"الیاس" واژه‌ای غیر عربی است [۱] که بیشتر لغویان آن را همان ایلیای عبری به معنای "یَهُوه خدای من است" دانسته و گفته‌اند: چون این واژه یونانی است، به پایان آن حرف "س" افزوده شده است؛ مانند: "هرمس".[۲] در کتاب مقدس درباره نبوت "ایلیا" و دعوت وی از پادشاهان و مردم به پرستش خداوند و ارتباطش با "الیسع" و حوادث دیگر، بسیار سخن گفته شده است.[۳]
نام الیاس دوبار، و بنابر نظر کسانی که "الیاسین" را تعبیر دیگری از الیاس می‌دانند، سه بار در قرآن آمده است. 
وَزَكَرِيَّا وَيَحْيَى وَعِيسَى وَإِلْيَاسَ كُلٌّ مِنَ الصَّالِحِينَ
[۴]، وَإِنَّ إِلْيَاسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ [۵]، سَلَامٌ عَلَى إِلْ يَاسِينَ [۶] با توجه به اینکه قرآن به بیان جزئیات رخدادهای تاریخی نمی‌پردازد، درباره زمان، مکان، نسب و برخی دیگر از ویژگی‌های الیاس نمی‌توان از مستند قرآنی کمک گرفت؛ اما در منابع اسلامی دیدگاه‌های گوناگونی در این باره وجود دارد. بیشتر مفسّران [۷] و مورّخان[۸] او را از نوادگان هارون و از پیامبران بنی‌اسرائیل و نسب او را الیاس بن یاسین بن فنحاص بن العیزار بن هارون بن عمران دانسته‌اند. عده‌ای از مفسران هم به نقل از عبدالله بن مسعود و قتاده، او را همان "ادریس" شمرده‌اند،[۹] حتی گفته شده که ابن‌مسعود در قرائتی نادر، آیه وَإِنَّ إِلْيَاسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ [۱۰] را "إنّ ادريس" قرائت کرده است؛[۱۱] ولی گویا این گفته با آیات وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ كُلاًّ هَدَيْنَا وَنُوحًا هَدَيْنَا مِن قَبْلُ وَمِن ذُرِّيَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَيْمَانَ وَأَيُّوبَ وَيُوسُفَ وَمُوسَى وَهَارُونَ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ وَزَكَرِيَّا وَيَحْيَى وَعِيسَى وَإِلْيَاسَ كُلٌّ مِنَ الصَّالِحِينَ [۱۲] سازگاری ندارد، زیرا به دلیل بازگشت ضمیر مِن ذُرِّيَّتِهِ به "ابراهیم" یا "نوح"، الیاس نواده یکی از این دو پیامبر به شمار می‌رود، در حالی که بیشتر مفسّران، ادریس را از اجداد نوح دانسته‌اند.[۱۳] از ابن عباس نقل شده که الیاس همان "خضر"، یعنی معلّم موسی است [۱۴] و برخی دیگر بر این باورند که الیاس از دوستان خضر بوده و هر دو زنده‌اند و الیاس مأمور خشکی‌ها و خضر مأمور جزیره‌ها و دریاهاست یا مأموریت الیاس را در بیابانها و خضر را در کوه‌ها می‌دانند.[۱۵] برخی او را "یحیی"، تعمید دهنده عیسی،[۱۶] "الیسع"[۱۷] و "ذا الکفل"[۱۸] نیز دانسته‌اند؛ ولی آن‌گونه که از ظاهر آیات قرآن برمی‌آید، الیاس به طور جداگانه نام یکی از پیامبران بوده و با هیچ یک از پیامبران دیگر که نام برخی از آنها در کنار الیاس آمده، متحد نیست.
در سوره انعام، نام الیاس در میان چند پیامبر دیگر که همه آنان از صالحان شمرده شده‌اند، آمده است: وَزَكَرِيَّا وَيَحْيَى وَعِيسَى وَإِلْيَاسَ كُلٌّ مِنَ الصَّالِحِينَ [۱۹] بیشتر مفسران بدون هیچ توضیحی درباره الصَّالِحِينَ از کنار آن گذشته‌اند؛ اما برخی گفته‌اند: كُلٌّ مِنَ الصَّالِحِينَ یعنی همه آنها از انبیا و رسولان هستند،[۲۰] چنان‌که برخی دیگر از مفسران در ذیل آیه وَمَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ [۲۱] که درباره حضرت ابراهیم می‌فرماید: إِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ معتقدند که مراد از صالحان در این آیه، کسانی نیستند که شایستگی رحمت عامّه خدا یا رحمت ویژه مؤمنان یا ولایت و سرپرستی از سوی خدا را دارند، بلکه مقصود، این است که آنها کسانی و دارای مقامی هستند که رحمت الهی آنان را دربرمی‌گیرد و این همان امنیت مطلق از عذاب الهی است و چنین مقامی، خود دارای مراتبی است.[۲۲] در سوره صافّات الیاس از پیامبرانی معرفی شده که با دعوت قوم خود به پرهیزگاری و پرستش خدا، آنان را از پرستش غیر او برحذر داشته است؛ ولی قومِ او ـ جز شماری از افراد بااخلاص ـ سخنانش را نادیده گرفته، به وی ایمان نیاوردند: وَإِنَّ إِلْيَاسَ لَمِنْ الْمُرْسَلِينَ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ أَلا تَتَّقُونَ أَتَدْعُونَ بَعْلا وَتَذَرُونَ أَحْسَنَ الْخَالِقِينَ اللَّهَ رَبَّكُمْ وَرَبَّ آبَائِكُمُ الأَوَّلِينَ فَكَذَّبُوهُ فَإِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ إِلاَّ عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ [۲۳] در ذیل این آیات، داستانهای فراوانی نقل شده که در یکی از آنها به نقل از صدوق آمده است: بعد از تجزیه سرزمین بنی‌اسرائیل، گروهی از آنان به شهری که به سبب وجود بتی به نام "بعل"، "بعلبک" نامیده می‌شد، کوچ کردند. مردم و پادشاه این دیار، بت بعل را می‌پرستیدند و خدای متعال برای هدایت آنها الیاس را به سویشان فرستاد. پادشاه در آغاز دعوت او را پذیرفت؛ ولی همسرش، وی را به سرپیچی و مخالفت با الیاس وا داشت. پادشاه نیز ضمن مخالفت با الیاس درصدد کشتن وی برآمد و الیاس به کوه‌ها و بیابانها گریخت. بنابر قولی دیگر، الیاس، الیسع را به جانشینی خود برگزید و خدای متعال او را به آسمانها برد[۲۴].
همان‌گونه که از آیات قرآن برمی‌آید، قوم الیاس به جای پرستش خدای یگانه، به پرستش بتی به نام بعل روی آورده بودند: إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ أَلَا تَتَّقُونَ [۲۵]، أَتَدْعُونَ بَعْلًا وَتَذَرُونَ أَحْسَنَ الْخَالِقِينَ [۲۶] معنا و مصداق بعل مورد اختلاف مفسران است؛ از جمله آن را به معنای "ربّ"،[۲۷] نام یک فرشته [۲۸] و نیز نام زنی دانسته‌اند که قوم الیاس را گمراه کرد و مورد پرستش آنان قرار گرفت.[۲۹]
بیشتر مفسران شیعه و سنی هماهنگ با ظاهر آیات، آن را نام بتِ قوم الیاس دانسته‌اند. طلایی بودن، درازی، برخورداری بت یاد شده از صورتهای چهارگانه و ۴۰۰ خدمتکار و نیز چگونگی به‌کارگیری آن از سوی شیطان برای واداشتن مردم به تکذیب الیاس و بی‌اثر کردن دعوت وی از مطالبی است که برخی مفسران در ذیل آیه بدان پرداخته‌اند.[۳۰] قوم الیاس، جز شماری از آنان، با اصرار بر بت‌پرستی خویش، به تکذیب آن حضرت پرداختند: فَكَذَّبُوهُ فَإِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ [۳۱]، إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ [۳۲] خداوند نیز گنهکاران را عذاب کرده، نام نیک الیاس را در میان امت‌های بعد جاودان ساخت: وَتَرَكْنَا عَلَيْهِ فِي الْآخِرِينَ [۳۳] گروهی از مفسران، مراد از إِلْ يَاسِينَ را در آیه سَلَامٌ عَلَى إِلْ يَاسِينَ [۳۴] الیاس یا همراهان و پیروان الیاس دانسته‌اند، هرچند در چگونگی تطبیق آن بر الیاس اختلاف دارند:
- عده‌ای آن را لغتی از الیاس، مانند "میکال" و "میکائیل" می‌دانند یا اینکه نام او "یاسین" بوده و "ال" بر آن داخل شده است.[۳۵]
- برخی دیگر آن را جمع "إلیاسی" به همراه "ی" نسبت و به معنای همه همراهان و پیروان الیاس می‌دانند.[۳۶]
- برخی نیز این واژه را "آل‌یاسین" با الف ممدوده قرائت کرده و "یاسین" را نام پدر الیاس دانسته و گفته‌اند: "آل" به معنای خاندان است و شامل فرزند نیز می‌شود؛[۳۷] ولی گروهی دیگر "یاسین" را یکی از نامهای پیامبر اکرم(ص) و "آل‌یاسین" را به خاندان و اهل بیت حضرت(ع) تفسیر کرده‌اند؛[۳۸] ولی با توجه به ضمیر در
إِنَّهُ
که در آیه بعد آمده و مرجع آن باید مفرد باشد، دیدگاه نخست تقویت می‌شود[۳۹].[۴۰]
پرسش‌های وابسته
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ المعرب، ص ۱۳؛ واژه‌های دخیل، ص ۱۲۷؛ التحقیق، ج ۱، ص ۱۲۸.
- ↑ التحقیق، ج۱، ص۱۲۸؛ قاموس‌کتاب‌مقدس، ص۱۴۴؛ دراسات تاریخیه، ج ۳، ص ۲۳۲.
- ↑ کتاب مقدس، پادشاهان اول، ۱۷ ـ ۱۹.
- ↑ «و زکریا و یحیی و عیسی و الیاس را (نیز)؛ آنان همه از شایستگان بودند» سوره انعام، آیه ۸۵.
- ↑ «و نیز الیاس از پیامبران بود» سوره صافات، آیه ۱۲۳.
- ↑ «و درود بر ال یاسین» سوره صافات، آیه ۱۳۰.
- ↑ جامع البیان، مج ۵، ج ۷، ص ۳۴۰؛ مجمع‌البیان، ج ۴، ص ۵۱۰.
- ↑ عرائس المجالس، ص ۲۲۳؛ الکامل، ج ۱، ص ۱۶۱؛ قصص الأنبیاء، ص ۳۸۵.
- ↑ التبیان، ج۴، ص ۱۹۴؛ مجمع‌البیان، ج ۸، ص ۷۱۳؛ زادالمسیر، ج ۷، ص ۷۹.
- ↑ «و نیز الیاس از پیامبران بود» سوره صافات، آیه ۱۲۳.
- ↑ الکشاف، ج ۴، ص۶۰؛ مجمع‌البیان، ج۸، ص۷۱۲؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۵، ص ۷۶.
- ↑ «و به او اسحاق و یعقوب را بخشیدیم و همه را راهنمایی کردیم- نوح را پیش‌تر راهنمایی کرده بودیم- و داود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون را که از فرزندزادگان وی بودند (نیز راهنمایی کردیم)؛ و این چنین نیکوکاران را پاداش می‌دهیم و زکریا و یحیی و عیسی و الیاس را (نیز)؛ آنان همه از شایستگان بودند» سوره انعام، آیه ۸۴-۸۵.
- ↑ جامع‌البیان، مج ۵، ج ۷، ص ۳۴۰؛ تفسیر قرطبی، ج۷، ص۲۴؛ روح‌المعانی، مج ۱۳، ج ۲۳، ص ۲۰۴.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج۷، ص۲۴؛ المیزان، ج ۱۷، ص ۱۵۹؛ نمونه، ج ۱۹، ص ۱۴۴.
- ↑ مجمع‌البیان، ج ۸، ص۷۱۳؛ قصص‌الانبیاء، ص۳۸۶؛ روح المعانی، مج ۱۳، ج ۲۳، ص ۲۰۳.
- ↑ نمونه، ج ۱۹، ص ۱۴۴.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج ۷، ص ۲۴.
- ↑ مجمع‌البیان، ج ۸، ص ۷۱۳؛ روح‌المعانی، مج ۱۳، ج ۲۳، ص ۲۰۳؛ التحقیق، ج ۱، ص ۱۲۷.
- ↑ «و زکریا و یحیی و عیسی و الیاس را (نیز)؛ آنان همه از شایستگان بودند» سوره انعام، آیه ۸۵.
- ↑ مجمع البیان، ج ۳، ص ۵۱۰.
- ↑ «و چه کس جز آنکه سبک مغز است از آیین ابراهیم روی می‌گرداند؟ در حالی که ما او را در این جهان برگزیده‌ایم و بی‌گمان او در جهان واپسین از شایستگان است» سوره بقره، آیه ۱۳۰.
- ↑ المیزان، ج ۱، ص ۳۰۴ ـ ۳۰۵.
- ↑ «و نیز الیاس از پیامبران بود و (یاد کن) آنگاه را که به قوم خود گفت: آیا پرهیزگاری نمی‌ورزید؟ آیا (بت) بعل را (به پرستش) می‌خوانید و بهترین آفریدگاران را وا می‌نهید؟ خداوند را که پروردگار شما و پروردگار نیاکان شماست؟پس او را دروغگو انگاشتند از این رو آنان را (در دوزخ) حاضر می‌گردانند. مگر بندگان ناب خداوند را.» سوره صافات، آیه ۱۲۳-۱۲۸.
- ↑ الکامل، ج ۱، ص ۱۶۱ ـ ۱۶۲؛ مجمع‌البیان، ج ۸، ص ۷۱۳؛ المیزان، ج ۱۷، ص ۱۶۰.
- ↑ «و (یاد کن) آنگاه را که به قوم خود گفت: آیا پرهیزگاری نمی‌ورزید؟» سوره صافات، آیه ۱۲۴.
- ↑ «آیا (بت) بعل را (به پرستش) می‌خوانید و بهترین آفریدگاران را وا می‌نهید؟» سوره صافات، آیه ۱۲۵.
- ↑ تفسیر قمی، ج۲، ص۲۲۶؛ التبیان، ج ۸، ص ۵۲۵؛ کنزالدقائق، ج ۱۱، ص ۱۷۴.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج ۱۵، ص ۷۷.
- ↑ تفسیر ابن کثیر، ج ۴، ص ۲۲؛ روح‌المعانی، مج ۱۳، ج ۲۳، ص ۲۰۴.
- ↑ مجمع البیان، ج ۸، ص ۷۱۳؛ البحرالمحیط، ج ۹، ص ۱۲۲؛ روح المعانی، مج ۱۳، ج ۲۳، ص ۲۰۴.
- ↑ «پس او را دروغگو انگاشتند از این رو آنان را (در دوزخ) حاضر می‌گردانند» سوره صافات، آیه ۱۲۷.
- ↑ «مگر بندگان ناب خداوند،» سوره صافات، آیه ۴۰.
- ↑ «و در میان آیندگان از وی (نامی نیکو) بر جای نهادیم» سوره صافات، آیه ۷۸.
- ↑ «و درود بر ال یاسین» سوره صافات، آیه ۱۳۰.
- ↑ التبیان، ج۸، ص۵۲۳؛ تفسیر قرطبی، ج۱۵، ص ۷۹؛ البیان فی غریب اعراب القرآن، ج ۲، ص ۳۰۸.
- ↑ التبیان، ج ۸، ص ۵۲۳؛ الکشاف، ج ۴، ص ۶۰.
- ↑ الکشاف، ج ۴، ص ۶۰؛ التحقیق، ج ۱، ص ۱۲۹؛ الفرقان، ج ۲۲ ـ ۲۳، ص ۲۰۰.
- ↑ التبیان، ج۸، ص۵۲۵؛ تفسیر قرطبی، ج۱۵، ص۷۹؛ المیزان، ج ۱۷، ص ۱۵۹.
- ↑ نمونه، ج ۱۹، ص ۱۴۵.
- ↑ خراسانی، محمد، مقاله «الیاس»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۴.