محکم و متشابه در فقه سیاسی

مقدمه

همسانی از جهت کیفیت. اصل آن "شبه" به معنای تشابه و همشکل ‌بودن از لحاظ رنگ و صفت^[۱].

﴿هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ﴾^[۲].

متشابه در قرآن کریم وضعیتی است که تفسیر آیه‌ای به دلیل شباهت با غیر آن از لحاظ لفظ یا معنا مشکل می‌شود^[۳].

شیخ طوسی می‌نویسد: آیه متشابه آن است که با توجه به ظاهرش، مراد از آن دانسته نشود؛ مگر آنکه قرینه‌ای [خارجی] بر آن افزوده شود که معنای مراد را برساند^[۴]. در مقابل "متشابه"، "مُحکم" است.

مبحث محکم و متشابه از جدل انگیزترین و پراختلاف ترین مباحث تفسیری است. بهترین معنای مُحکم "مُتقن" استوار است و لذا آیات محکم آیاتی هستند که از نظر لفظ و معنا استوار و صریح‌اند و از چندپهلویی به‌دور هستند. متشابه برگرفته از تشابه به معنای همگونی میان دو چیز است. شبهه آن است که امکان تمایز میان دو چیز وجود نداشته باشد؛ زیرا میان آنها تشابه وجود دارد^[۵]. کسانی کوشیده‌اند، با استناد به آیه شریفه ﴿اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُتَشَابِهًا مَثَانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ﴾^[۶] متشابه ‌بودن همه آیات قرآنی را نشان دهند و برخی نیز خواسته‌اند، با تمسک به آیه شریفه ﴿كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ﴾^[۷] محکم بودن تمام آیات را اثبات نمایند^[۸].

بحث اساسی محکم و متشابه در قرآن کریم و مرجع تأویل متشابهات در آیه ۷ سوره آل عمران آمده است: ﴿هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا﴾^[۹] مفسران از دیرباز در سیاق نحوی و در تفسیر معنایی این آیه شریفه اختلاف کرده‌اند.

ریشه متشابه در آیات قرآنی علاوه بر تشابه در لفظ یا معنا یا هر دو، می‌تواند ناشی از فاصله فرهنگی، زمانی و مکانی ما از عصر تنزیل باشد؛ زیرا مدلول بسیاری از کلمات قرآنی در اذهان عرب معاصر پیامبر (ص) عینی‌تر، مادی‌تر و زمینی‌تر بوده است و بعدها در اثر همین تطور زبانی، ذهنی و معنوی ذووجوه گشته است^[۱۰].

این مسئله در همه مفاهیم اصلی قانونگذاری و غیر آن پیش می‌آید، معمولاً قوانین اسلامی بعد از گذشت سالیانی از تدوین آن، در جریان عمل یا تحولات سیاسی و اجتماعی، دستخوش تفسیرها یا مفاهیم مختلف و چندگانه‌ای می‌گردند که معمولاً مرجعی برای تفسیر نهایی آنها پیش‌بینی می‌شود؛ چنان‌که در قرآن کریم نیز خدا، رسول (ص) و راسخان در علم به نظر برخی از مفسران مرجع تأویل متشابهات قرآنی معرفی شده‌اند.^[۱۱]

منابع

نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم

پانویس

↑ ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۳، ص۲۴۳.
↑ «اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات «محکم» (/ استوار/ یک رویه) اند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر (آیات) «متشابه» (/ چند رویه) اند؛ اما آنهایی که در دل کژی دارند، از سر آشوب و تأویل جویی، از آیات متشابه آن، پیروی می‌کنند در حالی ک» سوره آل عمران، آیه ۷.
↑ حسین راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص۴۴۳.
↑ بهاءالدین خرمشاهی، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه، ص۵۰.
↑ فرزاد حاجی‌میرزایی، «محکم و متشابه»، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۲، ص۱۹۹۶.
↑ «خداوند است که بهترین گفتار را (به گونه) کتابی (با آیاتی) همانند دوگانه (یعنی مکرّر) فرو فرستاده است؛ پوست‌های آنان که از پروردگار خویش می‌هراسند از آن به لرزه می‌افتد سپس با یاد خداوند پوست‌ها و دل‌هاشان نرم می‌شود؛ این رهنمود خداوند است که با آن هر که» سوره زمر، آیه ۲۳.
↑ «(این) کتابی است که آیاتش استواری یافته سپس از سوی فرزانه‌ای آگاه آشکار شده است» سوره هود، آیه ۱.
↑ محمد رشید رضا، التفسیر المنار، ج۳، ص۱۶۵.
↑ «اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات «محکم» (/ استوار/ یک رویه) اند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر (آیات) «متشابه» (/ چند رویه) اند؛ اما آنهایی که در دل کژی دارند، از سر آشوب و تأویل جویی، از آیات متشابه آن، پیروی می‌کنند در حالی که تأویل آن را جز خداوند نمی‌داند و استواران در دانش، می‌گویند: ما بدان ایمان داریم، تمام آن از نزد پروردگار ماست و جز خردمندان، کسی در یاد نمی‌گیرد» سوره آل عمران، آیه ۷.
↑ محمد هادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج۳، ص۱۹.
↑ نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص: ۴۵۹-۴۶۱.

[1] ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۳، ص۲۴۳.

[2] «اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات «محکم» (/ استوار/ یک رویه) اند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر (آیات) «متشابه» (/ چند رویه) اند؛ اما آنهایی که در دل کژی دارند، از سر آشوب و تأویل جویی، از آیات متشابه آن، پیروی می‌کنند در حالی ک» سوره آل عمران، آیه ۷.

[3] حسین راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص۴۴۳.

[4] بهاءالدین خرمشاهی، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه، ص۵۰.

[5] فرزاد حاجی‌میرزایی، «محکم و متشابه»، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۲، ص۱۹۹۶.

[6] «خداوند است که بهترین گفتار را (به گونه) کتابی (با آیاتی) همانند دوگانه (یعنی مکرّر) فرو فرستاده است؛ پوست‌های آنان که از پروردگار خویش می‌هراسند از آن به لرزه می‌افتد سپس با یاد خداوند پوست‌ها و دل‌هاشان نرم می‌شود؛ این رهنمود خداوند است که با آن هر که» سوره زمر، آیه ۲۳.

[7] «(این) کتابی است که آیاتش استواری یافته سپس از سوی فرزانه‌ای آگاه آشکار شده است» سوره هود، آیه ۱.

[8] محمد رشید رضا، التفسیر المنار، ج۳، ص۱۶۵.

[9] «اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات «محکم» (/ استوار/ یک رویه) اند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر (آیات) «متشابه» (/ چند رویه) اند؛ اما آنهایی که در دل کژی دارند، از سر آشوب و تأویل جویی، از آیات متشابه آن، پیروی می‌کنند در حالی که تأویل آن را جز خداوند نمی‌داند و استواران در دانش، می‌گویند: ما بدان ایمان داریم، تمام آن از نزد پروردگار ماست و جز خردمندان، کسی در یاد نمی‌گیرد» سوره آل عمران، آیه ۷.

[10] محمد هادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج۳، ص۱۹.

[11] نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص: ۴۵۹-۴۶۱.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]