شأن نزول آیه ولایت در کلام اسلامی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیات امامت امام علی است. شأن نزول آیه ولایت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: شأن نزول آیه ولایت در علوم قرآنی - شأن نزول آیه ولایت در حدیث - شأن نزول آیه ولایت در تاریخ اسلامی - شأن نزول آیه ولایت در کلام اسلامی - شأن نزول آیه ولایت از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط نداردآیۀ ۵۵ سورۀ مائده به "آیۀ ولایت" شهرت یافته است و این آیه براساس روایات که به خد تواتر می‌رسند، در شأن امیرالمؤمنین (ع) نازل شده و یکی از روشن‌ترین دلایل ولایت و امامت ایشان است.
مقدمه
آیۀ ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾[۱] به "آیۀ ولایت" شهرت یافته است[۲]. علت نامگذاری به آیۀ ولایت وجود واژۀ ﴿وَلِيُّكُمُ﴾ است. بر اساس روایات فراوانی که در منابع شیعه و اهل سنت آمده، آیه در شأن امام علی (ع) نازل شده است[۳]. البته در برخی موارد، آیه را "زکات به خاتم" هم نامگذاری کرده‌اند، چنانکه این نام از فرمایشات امیرالمؤمنین (ع) در یکی از احتجاج‌های آن حضرت استفاده شده است[۴].
آیۀ ولایت یکی از روشن‌ترین دلایل ولایت و امامت امیرالمؤمنین (ع) است[۵]. ابوذر غفاری در شأن نزول آیه گفته است: "روزی با رسول خدا (ص) در مسجد نماز میخواندم که سائلی وارد مسجد شد و از مردم تقاضای کمک کرد، ولی کسی چیزی به او نداد، او دست خود را به آسمان بلند کرد و گفت: خدایا تو شاهد باش که من در مسجد رسول تو تقاضای کمک کردم ولی کسی جواب نداد در همین حال علی (ع) که در حال رکوع بود، با انگشت کوچک دست راست خود اشاره کرد سائل نزدیک آمد و انگشتر را از دست آن حضرت بیرون آورد، پیامبر (ص) که در حال نماز بود این جریان را مشاهده کرد؛ پس از فراغت از نماز سر به سوی آسمان بلند کرد و چنین گفت: «خداوندا برادرم موسی از تو تقاضا کرد که سینه او را فراخ گردانی و کارها را بر او آسانسازی و گره از زبان او بگشایی تا مردم گفتارش را درک کنند و نیز موسی درخواست کرد هارون را که برادرش بود وزیر و یاورش قرار دهی و به وسیلۀ او نیرویش را زیاد کنی و در کارهایش شریک سازی. خداوندا من محمد پیامبر و برگزیده توام، سینۀ مرا گشاده کن و کارها را بر من آسان ساز از خاندانم علی (ع) را وزیر من گردان تا به وسیلۀ او پشتم قوی و محکم گردد هنوز دعای پیامبر (ص) پایان نیافته بود که جبرئیل آیۀ ولایت را نازل کرد"[۶].[۷]
این شأن نزول از طرق گوناگون در منابع شیعه و اهل سنت نقل شده است و از جمله اصحابی که این حادثه را نقل کرده‌اند: امام علی (ع)، عبدالله بن عباس، ابو رافع مدنی، عمار بن یاسر، ابوذر غفاری، انس بن مالک و مقداد بن اسود هستند و از تابعان نیز سلمة بن کهیل، عتبة بن ابی‌حکیم، سُدّی و مجاهد به نقل این حادثه پرداختهاند و در کتاب غایة المرام تعداد ۲۴ حدیث در این باره از اهل تسنّن و ۱۹ حدیث از شیعه نقل شده است، در هر صورت از نظر شیعه تردیدی نیست این آیه دربارۀ امام علی (ع) نازل شده و از نظر اهل سنّت نیز شهرت این روایات به حدّی است که متکلّم معروف اهل سنت، قاضی ایجی در کتاب مواقف تصریح کرده که مفسّران بر نزول این آیه در شأن علی (ع) اجماع دارند و جرجانی در شرح مواقف، سعدالدین تفتازانی در شرح مقاصد و قوشچی در شرح تجرید نیز بر این اجماع اعتراف دارند[۸].
شبهه ابن تیمیه و پاسخ به او
تمام مسلمانان در اینکه آیه در شأن امیرالمؤمنین (ع) نازل شده اتفاق نظر دارند، مگر ابن تیمیه از علمای اهل سنت که معتقد است انتساب آیه به امیرالمؤمنین (ع)، انتساب غلط و از جعلیات اسلام است. این شخص اعتقاد علامه حلی مبنی بر اجماع مسلمین نسبت به نزول آیه در شأن امام علی (ع) را ادعای کذب و دروغ دانسته و معتقد است اهل حدیث بر این نظریه اجماع دارند که آیه به هیچ عنوان در حق امیرالمؤمنین (ع) نازل نشده و حضرت در نماز هیچ انگشتری را به سائل صدقه نداده است. آنان (اهل حدیث) اجماع دارند بر اینکه قصه روایت شده در شأن نزول آیه، یکی از دروغ‌های بافته شده است[۹].
در پاسخ این شبهه گفته شده است: این شأن نزول را محدّثان بزرگی از اهل سنت در اعصار گوناگون، مانند حافظ عبدالرزاق صنعانی، حافظ عبد بن حمید، حافظ رزین بن معاویه، حافظ نسائی "مؤلف صحیح"، حافظ محمد بن جریر طبری، ابن ابی حاتم، ابن عساکر، ابوبکر بن مردویه، ابوالقاسم طبرانی، خطیب بغدادی، هیثمی، ابن جوزی، محب طبری، جلال الدین سیوطی و متقی هندی، این روایت را در کتاب‌هایشان آورده‌اند[۱۰]. آلوسی هم گفته است: بیش‌تر اخباریان برآنند که این آیه در شأن امام علی (ع) نازل شده[۱۱] و شهرت این خبر به حدّی بوده که حسان بن ثابت، شاعر رسول خدا (ص) نیز این منقبت علی (ع) را به نظم آورده است[۱۲].
سیوطی در "الدرّ المنثور" در ذیل آیه از ابن‌عباس نقل می‌کند که علی (ع) در رکوع نماز بود که سائلی کمک خواست؛ آن حضرت انگشترش را به او صدقه داد. پیامبر (ص) از او پرسید: چه کسی این انگشتر را به تو داد؟ سائل به علی (ع) اشاره کرد و گفت: آن مرد که در حال رکوع است. در این هنگام، آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾[۱۳] نازل شد. همین معنا در کتاب اسباب‌النزول واحدی نقل شده است. جارالله زمخشری در کتابش می‌گوید: "این آیه درباره علی (ع) نازل شده است"[۱۴].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.
- ↑ المراجعات، ص۲۲۶، ۲۲۹.
- ↑ ر. ک: خراسانی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص۴۳۰ - ۴۳۶.
- ↑ غایة المرام، ص۱۰۸؛ الاحتجاج، ص۱۱۸.
- ↑ لسان العرب، ج۱۵، ص۲۸۱-۲۸۳؛ أقرب الموارد، ج۲، ص۱۴۷۸.
- ↑ مجمع البیان، ج۳، ص۳۲۴ ـ ۳۲۵؛ احقاق الحق، ج۲، ص۳۹۹؛ شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۰۹ـ ۲۳۹.
- ↑ ر. ک: خراسانی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱، ص۴۳۰ ـ ۴۳۶؛ مقامی، مهدی، درسنامه امام‌شناسی، ص ۱۴۹؛ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۴.
- ↑ ر. ک: خراسانی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱، ص۴۳۰ ـ ۴۳۶؛ مقامی، مهدی، درسنامه امام‌شناسی، ص ۱۴۹.
- ↑ قد أجمعوا أنّها نزلت فی علی من أعظم الدعاوی الکاذبة; بل أجمع أهل العلم بالنقل علی أنّها لم تنزل فی علی بخصوصه وأنّ علیا لم یتصدق بخاتمه فی الصلاة وأجمع أهل العلم بالحدیث علی أنّ القصة المرویة فی ذلک من الکذب الموضوع؛ منهاج السنه، ج۷، ص۱۲.
- ↑ آیة الولایة، ص۱۲؛ احقاق الحق، ج۲، ص۳۹۹ ـ ۴۰۷.
- ↑ روح‌المعانی، مج۴، ج۶، ص۲۴۴.
- ↑ ر. ک: مقامی، مهدی، درسنامه امام‌شناسی، ص۱۴۹-۱۵۱؛ خراسانی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص۴۳۰ – ۴۳۶؛ ربانی گلپایگانی، علی، امامت امام علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۴۴۹.
- ↑ «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.
- ↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص ۵۱۲.