شأن نزول آیه ولایت در حدیث
این مدخل زیرشاخهٔ بحث شأن نزول آیه ولایت است. شأن نزول آیه ولایت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: شأن نزول آیه ولایت در علوم قرآنی - شأن نزول آیه ولایت در حدیث - شأن نزول آیه ولایت در تاریخ اسلامی - شأن نزول آیه ولایت در کلام اسلامی - شأن نزول آیه ولایت از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارداحادیث شأن نزول آیه
آیۀ ۵۵ سورۀ مائده به "آیۀ ولایت" شهرت یافته است[۱]: 
إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ
[۲]. علت نامگذاری به آیۀ ولایت وجود واژۀ وَلِيُّكُمُ در آن است.
مقصود از ولایت در آیه، رهبری و تدبیر امور مسلمانان است و این منصب و مقام به برخی از آنان اختصاص دارد. اکنون بحث در این است که با توجه به احادیث شأن نزولِ آیه ثابت می‌شود مقصود از کسی که پس از پیامبر a بر مسلمانان ولایت دارد امیرالمؤمنین S است. احادیثی که درباره شأن نزول آیه ولایت روایت شده، سه دسته‌اند:
- عبادة بن صامت: طبری در این باره روایتی را نقل کرده است که ترجمه آن چنین است: آن‌گاه که یهود بنی‌قینقاع با پیامبر a جنگ کردند، عباده بن صامت از آنان تبری جست و گفت من ولایت خدا و پیامبر او و مؤمنان را برمی‌گزینم و از ولایت کفار و هم‌پیمانی با آنان تبری می‌جویم. پس آیه
إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا
[۳] درباره وی نازل شد[۴]. آنچه از این حدیث به دست می‌آید آن است که آیه ولایت قول و عمل عباده بن صامت را تأیید می‌کند که به جای ولایت کافران باید ولایت خدا، پیامبر و مؤمنان را برگزید و آیه پس از آن وی را تسلّی می‌دهد که او در این جهت، چیزی را از دست نداده است، زیرا کسانی که ولایت خدا، پیامبر و مؤمنان را برگزینند، پیروز خواهند بود. - عبدالله بن سلام و یاران او: سیوطی از ابن‌مردویه از طریق کلبی، از ابی‌صالح از ابن‌عباس روایت کرده است که عبدالله بن سلام با عده‌ای از اهل کتاب ـ که اسلام آورده بودند ـ هنگام ظهر نزد پیامبر a آمدند و گفتند منزل ما دور است و ما جز در این مسجد، کسی را نمی‌یابیم که با آنان معاشرت و مجالست داشته باشیم، زیرا قوم ما پس از اینکه اسلام را برگزیدیم و دین آنها را رها کرده‌ایم با ما دشمنی می‌ورزند و سوگند خورده‌اند که با ما معاشرت نکنند و این کار بر ما سخت و ناگوار است. در این هنگام آیه إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ... بر پیامبر اکرم a نازل و از طرفی، برپایی نماز ظهر اعلان شد. پیامبر a به سوی مسجد رفت و فقیری را دید، به او فرمود: “آیا کسی به تو چیزی عطا کرد؟ ” فقیر گفت: “آری” و به علی S اشاره کرد. پیامبر a گفت: “در چه حالتی بود؟ ” گفت: “در حال رکوع”. در این هنگام پیامبر a تکبیر گفت و آیه وَمَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ[۵] را قرائت کرد[۶]. این روایت، در کتاب الجمع بین الصحاح السته از سنن نسائی نقل شده است[۷]، چنان‌که خطیب خوارزمی نیز در کتاب المناقب به صورت مسند از ابن‌عباس روایت کرده است. در این نقل آمده است که وقتی عبدالله بن سلام، سخن خود را به پیامبر a نقل کرد، پیامبر a آیهإِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ را برای آنان قرائت کرد[۸] در پایان آمده است که حسان بن ثابت، این واقعه را به نظم در آورد[۹]. شیخ ابراهیم بن محمد الحموینی در فرائد السمطین[۱۰]، و ابونعیم اصفهانی در نزول القرآن فی امیرالمؤمنین علی S[۱۱] نیز حدیث مزبور را نقل کرده‌اند.
- علی بن ابی طالب S: بیشتر احادیثی که درباره شأن نزول آیه ولایت روایت شده است، نزول آن را مربوط به امیرالمؤمنین S و دادن انگشتر خود به سائل به هنگام نماز و در حال رکوع دانسته‌اند. طبری در دو حدیث، یکی از عتبة بن حکیم و دیگری از مجاهد، این شأن نزول را روایت کرده است[۱۲]. سیوطی، علاوه بر دو حدیث مزبور که از طبری نقل کرده است، در پنج حدیث دیگر از خطیب خوارزمی، طبرانی و ابن‌مردویه به نقل از ابن‌عباس، عمار یاسر، سلمه بن کهیل، علی بن ابی‌طالب و ابورافد، نزول آیه ولایت را در شأن علی S روایت کرده است[۱۳]. وی در اسباب النزول نیز شش روایت را از ابن‌عباس، علی بن ابی‌طالب، عمار بن یاسر و سلمه بن کهیل درباره این شأن نزول نقل کرده و گفته است: “این نقل‌ها شواهد گوناگونی هستند که یکدیگر را تقویت می‌کنند”[۱۴].
مؤلف غایة المرام در بیش از بیست حدیث که از کتاب‌های حدیث و تفسیر اهل‌سنت نقل کرده، نزول آیه ولایت را درباره امام علی S روایت کرده است. عالمانی که وی احادیث مزبور را از آنان نقل کرده عبارت‌اند از: ثعلبی مؤلف تفسیر معروف، ابن‌مغازلی شافعی مؤلف المناقب، خطیب خوارزمی مؤلف المناقب، شیخ ابراهیم حموینی مؤلف فرائد السمطین، واحدی نیشابوری مؤلف «اسباب النزول» و ابونعیم اصفهانی مؤلف نزول القرآن فی امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب S. صحابه‌ای که در این احادیث از آنان یاد شده که این شأن نزول را روایت کرده‌اند عبارت‌اند از: عبایه بن ربعی، عبدالله بن عباس، عبدالله بن سلام، علی بن ابی‌طالب S، عمرو بن العاص، انس بن مالک، عمار بن یاسر، جابر بن عبدالله انصاری و ابورافع.
علامه امینی نام عده‌ای از دانشمندان اهل سنت را که نزول آیه ولایت در شأن امیرالمؤمنین علی S را در کتاب‌های خود نقل کرده‌اند با ذکر نام صحابه‌ای که آن را روایت کرده‌اند، بازگو کرده است. آنان عبارت‌اند از: ابن‌جریر طبری، واحدی، فخرالدین رازی، الخازن، ابوالبرکات، نیشابوری، ابن‌صباغ مالکی، ابن‌طلحه شافعی، سبط ابن الجوزی، شبلنجی و آلوسی. و صحابه‌ای که این حدیث را روایت کرده‌اند عبارت‌اند از: ابن‌عباس، عتبه بن ابی‌حکیم، عبدالله بن سلام، ابوذر، غالب بن عبدالله، انس بن مالک، عمار بن یاسر، سلمه بن کهیل، ابورافع، عبدالله بن سلام و امیرالمؤمنین علی S[۱۵].[۱۶]
منابع
پانویس
- ↑ المراجعات، ص۲۲۶، ۲۲۹.
- ↑ «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.
- ↑ «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند» سوره مائده، آیه ۵۵.
- ↑ تفسیر طبری، ج۱، ص۳۴۳.
- ↑ «و هر کس سروری خداوند و پیامبرش و آنان را که ایمان دارند بپذیرد (از حزب خداوند است) بی‌گمان حزب خداوند پیروز است» سوره مائده، آیه ۵۶.
- ↑ الدر المنثور، ج۳، ص۹۹.
- ↑ غایة المرام و حجة الخصام، ج۲، ص۸.
- ↑ در حدیث قبل، از نزول آیه بر پیامبر a یاد شده بود نه از قرائت آن برای عبدالله بن سلام و دوستان وی، روشن است که این دو تعبیر با یکدیگر منافات ندارد.
- ↑ المناقب، ص۲۶۴، حدیث ۲۴۶. أَبَا حَسَنٍ تَفْدِيكَ نَفْسِي وَ مُهْجَتِي *** وَ كُلُّ بَطِي‌ءٍ فِي الْهَوَى وَ مُسَارِعٌ أَ يَذْهَبُ مَدْحِي وَ الْمُحَبَّرُ ضَائِعاً *** وَ مَا الْمَدْحُ فِي جَنْبِ الْإِلَهِ بِضَائِعٍ فَأَنْتَ الَّذِي أَعْطَيْتَ إِذْ كُنْتُ رَاكِعاً *** فَدَتْكَ نُفُوسُ الْقَوْمِ يَا خَيْرَ رَاكِعٍ فَأَنْزَلَ فِيكَ اللَّهُ خَيْرَ وَلَايَةٍ *** وَ بَيَّنَهَا فِي مُحْكَمَاتِ الشَّرَائِع.
- ↑ فرائد السمطین، ج۱، ص۱۹۳، باب ۳۹، حدیث ۱۵۲.
- ↑ غایة المرام، ج۲، ص۱۲.
- ↑ الدر المنثور، ج۳، ص۹۸-۹۹.
- ↑ تفسیر طبری، ج۱، ص۳۴۴.
- ↑ لباب النقول فی اسباب النزول، ص۹۸.
- ↑ الغدیر، ج۲، ص۵۳. وی مصادر این اقوال را به صورت دقیق نقل کرده است. برای آگاهی از روایات شیعه درباره نزول آیه ولایت در شأن حضرت علی S ر. ک: غایة المرام، ج۲، ص۱۵-۲۲؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۴۷۹- ۴۸۴؛ نور الثقلین، ج۱، ص۶۴۳-۶۴۷.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، براهین و نصوص امامت، ص ۱۵۳.