عطاء بن ابی‌رباح قریشی ملکی در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عطاء بن ابی‌رباح قریشی ملکی است. عطاء بن ابی‌رباح قریشی ملکی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عطاء بن ابی‌رباح قریشی ملکی در علوم قرآنی - عطاء بن ابی‌رباح قریشی ملکی در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

تابعی، فقیهِ مکّه، مفسّر، محدّث، معلّم و پارسا، در ایام خلافت عثمان به دنیا آمد و در جنگ حَجّاج با عبدالله بن زبیر، دست وی، قطع شد و سرانجام، بینایی خود را از دست داد. وی به سال ۱۱۴ ق در ۸۸ سالگی درگذشت.

مکانت حدیثی

وی دویست تن از صحابیان را ملاقات کرد. از پیامبر (ص) و ابوبکر، عمر، عثمان و فضل بن عباس، به صورت مرسل و از اُمّ سَلَمه، اُمّ هانی، ابو سعید خُدْری، عایشه، ابن عبّاس، عبدالله بن زبیر، عبدالله بن عمر و دیگران، روایت کرده است. جمعی از راویان، چون ابو حنیفه، اوزاعی، زُهری، قتاده، اَعمَش، سَلَمة بن کهیل از وی حدیث شنیده‌اند.

شیخ طوسی، عطاء بن ابی رباح را از اصحاب امیرمؤمنان علی (ع) به شمار آورده و او را "مخلّط" (یعنی: نقل حدیث او دچار خلط بوده) دانسته است.

برخی بر این باورند که اتّهام به خلط، از ناحیه اهل سنت درباره عطاء بن سائب گفته شده، نه عطاء بن ابی رباح.

منابع اهل سنت، از امام باقر (ع) نقل کرده‌اند که فرمود: "مسائل حج را از عطاء فرا گیرید". شیخ طوسی، در کتاب الخلاف، ۸۴ فتوا را به وی منسوب کرده است و فتوای اهل مکّه به وی و مجاهد، ختم می‌‌شود.

احادیث و آثار

آمار دقیقی از احادیث و تألیفات وی گزارش نشده است، ولی روایات بسیاری در منابع حدیثی اهل سنت به او منسوب‌اند.

عطاء بن ابی‌رباح قریشی ملکی در راویان مشترک

عطاء بن ابی‌رباح در سال ۲۶ یا ۲۷ﻫ.ق و در روزگار عثمان بن عفان در (جَنَد) از زنی به نام (برکه) زاده و در مکّه بزرگ شد. پدر وی (اسلم) مولا و آزاد شده خاندان (ابی خُثیم فِهری)، معروف به ابی رباح بود که با زنبیل بافی امرار معاش می‌‌کرد.

او چهره‌ای معیوب داشت و پایش لنگ و همانند پدر و مادرش سیاه پوست بود و در جریان جنگ حجّاج با عبدالله بن زبیر، دست‌اش قطع و سرانجام نابینا شد. ولی با این حال عالمی فقیه، مفسّر، محدّث، معلّم، فصیح و پارسا بود و در مدت عمر خویش هفتاد بار حجّ گزارد.

ابن جریج می‌‌گوید: وی به مدت بیست سال، ملازم مسجد بود وبه بهترین وجه نماز می‌‌گذارد و با این که پیر و نا توان بود، دویست آیه از سوره بقره را در نماز و در حال قیام تلاوت می‌‌کرد. او گاه گاهی به قصد پدر و مادرش که از دنیا رفته بودند اطعام و احسان می‌‌کرد و این کار را تا پایان عمرش ادامه داد.و ی آرام و ساکت بود و چون سخن می‌‌گفت آن چنان بود که گویا از ناحیه خداوند تأیید شده است.

سخن کسی را قطع نمی‌کرد و آن را از دیگران نیز نمی‌پسندید. او می‌‌گفت: گاهی شخصی حدیثی را به من می‌‌گوید و من آن چنان بدان گوش می‌‌دهم گویا تا کنون آن را نشنیده‌ام در حالی که حتّی پیش از ولادت وی آن حدیث را شینده‌ام! وی سخت کوش و پرتلاش بود و می‌‌گفت: اگر در خانه ام شیطان را ببینم بهتر از آن است که بستر خوابم را مشاهده کنم.

موقعیّت علمی و تفسیری وی همانند دیگر عالمان و مفسّران روشن است، اما آن چه وی را در میان دیگر فقیهان و مفسّران عصر خویش مشهور ساخته، تسلّط او بر احکام و مناسک حجّ است. از امام باقر(ع) روایت است که: مسائل حجّ را از عطاء فرا گیرید.

ابن کیسان می‌‌گوید: به یاد دارم که بنی امیه در مراسم حج اعلام می‌‌کردند که کسی جز عطاء فتوا ندهد.

او بر این باور بود که قضا و قدر، خیر و شر و تلخ و شیرین از خداست و از اختیار بندگان خارج است. اهل قبله همه مؤمن‌اند و جان و مال‌شان محترم است. نبرد با سرکشان به هر وسیله ای لازم است و گواهی به انحراف خوارج وظیفه هر مسلمانی است.

او در دیدارش با ابوحنیفه، اعتقاد وی را در باره ایمان به قضا و قدر، کافر ندانستن گنه کاران، بدگویی نکردن از گذشتگان، تأیید کرد.

بخاری از وی نقل می‌‌کند: دویست صحابی را درک کردم و صدای (آمین)شان را پس از ﴿وَلَا الضَّالِّينَ﴾ شنیدم.

از فتاوای اوست که: مسافر می‌‌تواند پس از تصمیم به مسافرت و پیش از خروج از منزل، نمازش را شکسته بخواند!.و اگر عید فطر و قربان با جمعه مصادف شدند باید نماز عید خواند و نماز دیگری به جز نماز عصر واجب نیست.

او در تفسیر، شاگرد ابن عباس بوده و در علم و دانش بر دیگر همگنان خود در جزیرة العرب، مانند: عمرو بن دینار و مجاهد برتری داشت. و از عبدالله بن عمر روایت است که: در حلال و حرام، دیگران را به وی ارجاع می‌‌داد.

وی از راویان طبقه سوم بوده و هر چند مورد توثیق بیش‌تر رجالیون اهل سنّت قرار گرفته، لیکن کثیر الارسال است. یحیی بن قطان می‌‌گوید: مرسلات مجاهد از مرسلات عطاء بهتر است.

احمد بن حنبل می‌‌گوید: مرسلات کسی مانند مرسلات حسن و عطاء ضعیف نیست. او از هر کسی نقل حدیث می‌‌کند. مدائنی گفته است: ابن جُریج و قیس بن سعد، کتابت از او را ترک کردند.

در میان رجالیون شیعی، شیخ طوسی وی را در شمار اصحاب و راویان امیرمؤمنان(ع) آورده و به عنوان کسی که در نقل حدیث خلط می‌‌کرده، معرفی نموده است. محقّق شوشتری با اشاره به کلام شیخ طوسی می‌‌گوید: با توجه به این که وی در زمان خلافت امیرمؤمنان(ع) نزدیک به سیزده سال داشت، شایستگی روایت نداشته و نمی‌توانسته از علی(ع) روایت کند، به علاوه، اتهام خلط از ناحیه اهل سنت در باره عطاء بن سائب است نه عطاء بن ابی رباح.

وی از پیامبر گرامی(ص) و نیز از ابو بکر، عمر، عثمان، فضل بن عباس به صورت مرسل و از عائشه، ابوهریره، ابن عبّاس، ابوسعید خدری، امّ سلمه (همسر پیامبر) زید بن ارقم، عبدالله بن زبیر، عبدالله بن عمر، عبدالله بن عمرو بن عاص و گروهی دیگر به صورت مسند روایت کرده است.

ابو حنیفه، اوزاعی، زُهری، قتاده، اعمش، سلمة بن کهیل، ایوب سختیانی، جریر بن حازم و بسیاری دیگر از او روایت کرده‌اند.

وی از طریق زید بن خالد جهنی از پیامبر اسلام(ص) روایت می‌‌کند که فرمود: (کسی که جنگ جویی را مجهّز کند یا در نبود او به خانواده‌اش رسیدگی نماید، پاداش مجاهد در راه خدا را دارد بدون آنکه از پاداش آن رزمنده کم شود و کسی که زایر خانه خدا را مجهّز نماید یا به خانواده او یاری رساند، پاداش همان حاجی را خواهد داشت و کسی که روزه‌داری را افطار دهد، مانند کسی است که روزه گرفته باشد.

نیز از عبدالله بن عمر روایت می‌‌کند که رسول خدا(ص) فرمود: (از ما نیست مردی که خود را به زنان و زنی که خود را به مردان شبیه سازد) و نیز از ابن عباس نقل می‌‌کند که پیامبر فرمود: (هر کس چهل حدیث از سنّت مرا حفظ کند، شفیع او در رستاخیز خواهم بود).

عطاء در ماه رمضان سال ۱۱۴ﻫ.ق هم زمان با وفات امام باقر(ع) در ۸۸ سالگی رخ در نقاب خاک کشید.

منابع

1. عزیزی، رستگار، بیات، راویان مشترک ج۲
2. ناظم‌زاده، سید اصغر، اصحاب امام علی، ج۲
3. محمدی ری شهری، محمد، شناخت‌نامه حدیث