روزه
این مدخل زیرشاخهٔ بحث عبادت است. روزه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: روزه در قرآن - روزه در نهج البلاغه - روزه در معارف دعا و زیارات - روزه در معارف و سیره نبوی - روزه در معارف و سیره فاطمی - روزه در معارف و سیره حسینی - روزه در معارف و سیره سجادی - روزه در تربیت اسلامی - پرسش مرتبط نداردبراساس آیات و روایات، روزه‌داری در ماه رمضان، یعنی امساک از خوردن و آشامیدن از اذان صبح تا اذان مغرب واجب است و این عمل به عنوان یکی از فروع دین شناخته شده است. گرفتن روزه دارای آثار معنوی و جسمانی است مانند: به دست آوردن تقوا؛ خضوع و خشوع؛ اخلاص؛ مصونیت از عذاب جهنم و سلامتی بدن.
مقدمه
روزه یکی از فروع دین اسلام و از مهم‌ترین مصادیق عبادت‌ها و واجبات است. این عمل صالح که شامل اجتناب از مواردی است که در کتب فقهی ذکر شده است، آثار و برکات معنوی و روحی فراوان برای انسان دارد[۱].
معناشناسی
"صوم" از ریشه "ص و م" در لغت به معنای ترک خوردن، سکوت و ترک عمل آمده است[۲] و در اصطلاح آن است که انسان برای انجام فرمان خداوند عالم از اذان صبح تا مغرب از چیزهایی که روزه را باطل می‌کند و به آن مبطلات روزه گفته می‌شود، خودداری نماید. مفسران معتقدند قرآن برای تشریع روزه و ترغیب مؤمنان به روزه ابتدا از خطاب ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ استفاده نمود، تا نشان دهد که ای مؤمنان، ایمان شما اقتضا می‌کند به دستوری که گفته می‌شود عمل کنید و سپس وجوب روزه و فواید آن را بیان نمود[۳].[۴]
روزه در قرآن
از آنجا که با نازل شدن آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾[۵]، روزه بر مسلمانان تشریع و واجب شد، این آیه را آیه صوم نامیده‌اند[۶].
در قرآن کریم روزه کفاره برخی از گناهان[۷] و جایگزین برخی از آداب حج[۸] دانسته شده است. انسان برای ارتقا به عالم طهارت و روحانیت، باید از افسار گسیختگی و سرگرم شدن صِرف به لذت‌های جسمی و شهوات بدنی بپرهیزد و ماه رمضان بستر این امور است[۹]. نزول قرآن[۱۰] نیز از امتیازات ویژه ماه رمضان و عامل گسترش برکت و رحمت خداوند در آن است[۱۱].
آثار و فوائد روزه‌داری
روزه گرفتن دارای آثار معنوی و جسمانی است که برخی از آنها عبارت‌اند از:
تقوا
به تعبیر قرآن کریم، محصول روزه تقوا و دوری از گناهان است: ﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ﴾[۱۲]. انسان با روزه‌داری می‌تواند با ایجاد پوششی مناسب در برابر گناهان، خود را از آسیب‌های آنها سالم نگه دارد. در این‌صورت فرد روزه‌دار در پایان ماه رمضان، به‌معنای واقعی به فطرت پاک و الهی خویش بازمی‌گردد و تنها عایدی او از روزه تحمل گرسنگی و تشنگی نبوده است. امام علی (ع) می‌فرماید: امروز تنها برای کسانی عید است که خداوند نماز و روزه آنان را پذیرفته باشد و هر روزی که در آن مخالفت الهی نشود، آن روز عید است[۱۳].[۱۴]
خضوع و خشوع
فروتنی به درگاه الهی از دیگر فلسفه‌های وجودی عبادات از جمله روزه بیان شده است. امام علی (ع) می‌فرماید: "و از این‌جاست که خدا بندگان مؤمن خود را با نماز و زکات و سخت‌کوشی ایام روزه‌داری حفظ فرماید تا اندامشان از گناه بیمه شود و چشم‌هاشان فروتنی آموزد و جانشان خاکساری گیرد و دل‌هاشان فروهشتگی پذیرد و خودپسندی از آن به کلی رخت بربندد... و از سر فروتنی در روزه، پرواری و شکمبارگی فراموش شود... به اسرار آنچه در این کارهاست با همه وجود بنگرید، از سرکوبی جوانه‌های نازیدن و ریشه‌کن کردن درخت کبر ورزیدن"[۱۵].[۱۶]
روزه، آزمونی برای اخلاص بندگان
یکی از آفات و آسیب‌های عبادات، ریا و خودنمایی است که باعث بطلان عمل می‌شود. برخی از عبادت‌ها به‌دلیل ویژگی‌هایی که دارند کمتر در معرض این آسیب قرار می‌گیرند. روزه از جمله اعمالی است که تا انسان خود در آن ریا نکند برای کسی معلوم نیست که آن شخص روزه گرفته است یا نه و از این‌رو می‌تواند از آفت ریا و خودنمایی معصون باشد. امام علی (ع) می‌فرمید: "و (خداوند) روزه را برای آزمایش خلوص بندگان قرار داد"[۱۷].[۱۸]
مصونیت از عذاب جهنم، ثمره اخروی روزه
همان طور که ثمره روزه تقواست، نتیجه تقوا و دوری جستن از گناهان نیز مصونیت از عذاب است. امام علی (ع) روزه ماه مبارک رمضان را سپری در برابر عذاب الهی می‌داند[۱۹].[۲۰]
صعود به عالم بالا
از فوائد مهم روزه این است که روح انسان را تلطیف و اراده انسان را قوی و غرائز او را تعدیل می‌کند. روزه‌دار باید در حال روزه با وجود گرسنگی و تشنگی از غذا و آب و همچنین لذت جنسی چشم بپوشد و عملاً ثابت کند که او همچون حیوان در بند اصطبل و علف نیست، او می‌تواند زمام نفس سرکش را به دست گیرد و بر هوس‌ها و شهوات خود مسلط گردد. روزه روح و جان انسان را نیز جلا داده و با محدودیت‌های موقت او، به مبارزه برخاسته، مقاومت و قدرت اراده و توان مبارزه با حوادث سخت، به او می‌بخشد و چون غرائز سرکش را کنترل می‌کند، بر قلب انسان، نور و صفا ارزانی می‌دارد. خلاصه روزه، انسان را از عالم حیوانیت ترقی داده و به جهان فرشتگان صعود می‌دهد، جمله ﴿لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾ اشاره به همه این حقایق است[۲۱].[۲۲]
روزه و سلامتی بدن
امام علی (ع) در دو حکمت از حکمت‌های نهج البلاغه، پرداخت زکات را مایه حفظ و فزونی اموال بیان می‌دارد[۲۳]. همچنین زکات اشیای مختلف در روایات بیان شده است، از جمله زکات بدن که روزه است[۲۴].[۲۵]
روزه در ادیان دیگر
به باور گروهی، در آیین مسیحیت هم روزه ماه رمضان واجب بوده؛ ولی آنان زمان و مقدار روزهای آن را تغییر داده‌اند[۲۶]. برخی نیز نخستین روزه ماه رمضان را به نوح (ع) پس از بیرون آمدن از کشتی نسبت داده و بعضی تاریخ آن را به امت‌های پیش از وی رسانده‌اند[۲۷]. صاحبان دیدگاه یاد شده، برای سخن خود دلیلی نیاورده و به احتمال، برداشت آنان از آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾[۲۸] مبنی بر وجوب روزه بر امت‌های پیشین باشد. با وجود این، آیه بر وجوب یاد شده در این ماه دلالت ندارد[۲۹] و برخی روایات وجوب روزه ماه رمضان را تنها به پیامبران پیشین و امت اسلام نسبت می‌دهند[۳۰].[۳۱]
منابع
پانویس
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱، ص۴۳۱.
- ↑ العین، ج۷، ص۱۷۱.
- ↑ تفسیر انوار ثقلین، ج۴، ص۴۱.
- ↑ محققیان، رضا، مقاله «آیه صوم»، دانشنامه معاصر قرآن کریم؛ محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی، ص۱۰۶.
- ↑ «ای مؤمنان! روزه بر شما مقرّر شده است چنان که بر پیشینیان شما مقرّر شده بود، باشد که پرهیزگاری ورزید» سوره بقره، آیه ۱۸۳.
- ↑ محققیان، رضا، مقاله «آیه صوم»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.
- ↑ ﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ أَنْ يَقْتُلَ مُؤْمِنًا إِلَّا خَطَأً وَمَنْ قَتَلَ مُؤْمِنًا خَطَأً فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَدِيَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ إِلَّا أَنْ يَصَّدَّقُوا فَإِنْ كَانَ مِنْ قَوْمٍ عَدُوٍّ لَكُمْ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَإِنْ كَانَ مِنْ قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ فَدِيَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ وَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ تَوْبَةً مِنَ اللَّهِ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾ «هیچ مؤمنی حق ندارد مؤمنی (دیگر) را بکشد جز به خطا و هر که به خطا مؤمنی را بکشد آزاد کردن برده‌ای مؤمن و پرداخت خونبهایی به خانواده‌اش (بر عهده کشنده است) مگر آنان در گذرند پس اگر (کشته) از گروه دشمن شما امّا مؤمن است، آزاد کردن برده‌ای مؤمن (بس است) و اگر از گروهی است که میان شما و ایشان پیمانی هست پرداخت خونبهایی به خانواده‌اش و آزاد کردن برده‌ای مؤمن (لازم است) و آن کس که (برده‌ای) نیابد روزه دو ماه پیاپی (بر عهده اوست) برای پذیرش توبه‌ای از سوی خداوند و خداوند دانایی فرزانه است» سوره نساء، آیه ۹۲؛ ﴿لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ وَلَكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا عَقَّدْتُمُ الْأَيْمَانَ فَكَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ ذَلِكَ كَفَّارَةُ أَيْمَانِكُمْ إِذَا حَلَفْتُمْ وَاحْفَظُوا أَيْمَانَكُمْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ «خداوند شما را در سوگندهای بیهوده بازخواست نمی‌کند اما از سوگندهایی که آگاهانه خورده‌اید باز می‌پرسد بنابراین کفّاره (شکستن) آن، خوراک دادن به ده مستمند است از میانگین آنچه به خانواده خود می‌دهید یا (تهیّه) لباس آنان و یا آزاد کردن یک بنده؛ پس هر که (هیچ‌یک را) نیابد (کفاره آن) سه روز روزه است؛ این کفّاره سوگندهای شماست هرگاه سوگند خورید (و بشکنید)؛ حرمت سوگندهای خود را بدارید؛ خداوند این چنین آیات خود را برای شما روشن می‌گرداند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۸۹؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَأَنْتُمْ حُرُمٌ وَمَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّدًا فَجَزَاءٌ مِثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْيًا بَالِغَ الْكَعْبَةِ أَوْ كَفَّارَةٌ طَعَامُ مَسَاكِينَ أَوْ عَدْلُ ذَلِكَ صِيَامًا لِيَذُوقَ وَبَالَ أَمْرِهِ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ وَمَنْ عَادَ فَيَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ وَاللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقَامٍ﴾ «ای مؤمنان! شکار را در حالی که در احرام هستید نکشید و هر کسی به عمد آن را بکشد، کیفرش چهارپایی است همگون آنچه کشته است، چنانکه دو (گواه) دادگر از خودتان بر (همگونی) آن (با شکار) حکم کنند، قربانی‌یی که به (قربانگاه) کعبه برسد؛ یا کفّاره‌ای است برابر با اطعام مستمندان یا همچند آن (شصت روز) روزه تا کیفر کار خود را بچشد؛ خداوند از گذشته در گذشت ولی هر که (به شکار کردن) برگردد خداوند از وی انتقام خواهد گرفت و خداوند پیروزمندی دادستاننده است» سوره مائده، آیه ۹۵؛ ﴿فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسَّا فَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّينَ مِسْكِينًا ذَلِكَ لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ «و هر کس نیافت، روزه دو ماه پیاپی پیش از آنکه با همدیگر تماسی بگیرند (بر عهده اوست) و آنکه یارایی ندارد، خوراک دادن به شصت مستمند (بر عهده اوست)، این بدان روست که به خداوند و پیامبرش ایمان آورید و اینها احکام خداوند است و کافران عذابی دردناک خواهند داشت» سوره مجادله، آیه ۴.
- ↑ ﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ «و حجّ و عمره را برای خداوند تمام (و کامل) بجا آورید، پس اگر بازداشته شدید؛ از قربانی آنچه دست دهد (قربانی کنید)، و سر نتراشید تا هنگامی که قربانی به قربانگاه خود برسد، و اگر کسی از شما بیمار بود یا در سر آسیبی داشت (و ناچار از تراشیدن سر شد) بر (عهده) او (جایگزینی) است از روزه گرفتن یا صدقه دادن یا قربانی کردن و چون ایمن شدید آنکه از عمره به حجّ تمتّع می‌پردازد آنچه از قربانی دست دهد (قربانی کند)، و هر کس (که قربانی) نیافت روزه سه روز از ایّام حج و هفت روز هنگامی که (از حج) بازگشتید (بر عهده اوست)؛ این ده روز کامل است؛ این (حکم تمتّع) برای کسی است که خانواده‌اش ساکن مکّه نباشند و از خداوند پروا کنید و بدانید که خداوند سخت کیفر است» سوره بقره، آیه ۱۹۶.
- ↑ المیزان، ج۲، ص۴.
- ↑ ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ﴾ «ما آن (قرآن) را در شب قدر فرو فرستادیم» سوره قدر، آیه ۱؛ ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ﴾ «که ما آن را در شبی خجسته فرو فرستادیم، بی‌گمان ما بیم‌دهنده بودیم» سوره دخان، آیه ۳.
- ↑ شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «روزه»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۲۵۱.
- ↑ "ای اهل ایمان روزه (ماه رمضان) بر شما واجب شد... شاید که متقی شوید"؛ سوره بقره، آیه ۱۸۳.
- ↑ نهج البلاغه، حکمت ۴۲۰: «إِنَّمَا هُوَ عِيدٌ لِمَنْ قَبِلَ اللَّهُ صِيَامَهُ وَ شَكَرَ قِيَامَهُ؛ وَ كُلُّ يَوْمٍ لَا يُعْصَى اللَّهُ فِيهِ فَهُوَ عِيدٌ»
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱، ص۴۳۲.
- ↑ «وَ عَنْ ذَلِكَ مَا حَرَسَ اللَّهُ عِبَادَهُ الْمُؤْمِنِينَ بِالصَّلَوَاتِ وَ الزَّكَوَاتِ وَ مُجَاهَدَةِ الصِّيَامِ فِي الْأَيَّامِ الْمَفْرُوضَاتِ تَسْكِيناً لِأَطْرَافِهِمْ وَ تَخْشِيعاً لِأَبْصَارِهِمْ وَ تَذْلِيلًا لِنُفُوسِهِمْ وَ تَخْفِيضاً لِقُلُوبِهِمْ وَ إِذْهَاباً لِلْخُيَلَاءِ عَنْهُمْ،... انْظُرُوا إِلَى مَا فِي هَذِهِ الْأَفْعَالِ مِنْ قَمْعِ نَوَاجِمِ الْفَخْرِ وَ قَدْعِ طَوَالِعِ الْكِبْرِ»؛ نهج البلاغه، خطبه ۲۳۴.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱، ص۴۳۲.
- ↑ «وَ الصِّيَامَ ابْتِلَاءً لِإِخْلَاصِ الْخَلْقِ»؛ نهج البلاغه، حکمت ۲۴۴.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱، ص۴۳۲.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۰۹: «وَ صَوْمُ شَهْرِ رَمَضَانَ فَإِنَّهُ جُنَّةٌ مِنَ الْعِقَابِ»
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱، ص ۴۳۳.
- ↑ تفسیر نمونه، ج۱، ص۶۲۹.
- ↑ محققیان، رضا، مقاله «آیه صوم»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.
- ↑ نهج البلاغه، حکمت ۲۴۴: «وَ الزَّكَاةَ تَسْبِيباً لِلرِّزْقِ»
- ↑ «وَ زَكَاةُ الْبَدَنِ [الصَّوْمُ] الصِّيَامُ»؛ نهج البلاغه، حکمت ۱۳۱.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱، ص ۴۳۳.
- ↑ التبیان، ج ۲، ص ۱۱۵؛ مجمع البیان، ج ۲، ص ۴۹۰؛ الکشاف، ج ۱، ص ۲۲۵.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج ۲، ص ۲۹۰؛ نیز نک: الکشاف، ج ۱، ص ۲۲۵، ۲۲۷.
- ↑ «ای مؤمنان! روزه بر شما مقرّر شده است چنان که بر پیشینیان شما مقرّر شده بود، باشد که پرهیزگاری ورزید» سوره بقره، آیه ۱۸۳.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۵، ص ۲۳۹ ـ ۲۴۰؛ نیز نک: التبیان، ج ۲، ص ۱۱۵؛ مجمع البیان، ج ۲، ص ۴۹۰.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۹۹؛ وسائل الشیعه، ج ۱۰، ص ۲۴۰.
- ↑ ملک‌محمدی، مهدی، مقاله «رمضان»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۴.