روزه در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث روزه است. روزه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: روزه در قرآن - روزه در نهج البلاغه - روزه در معارف دعا و زیارات - روزه در معارف و سیره نبوی - روزه در معارف و سیره فاطمی - روزه در معارف و سیره حسینی - روزه در معارف و سیره سجادی - روزه در تربیت اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾ معروف به آیه صوم است که با نزول آن روزه واجب شد. در این آیه و آیات دیگر به موضوع روزه‌داری پرداخته شده و آثاری برای آن بیان شده است.

آیه صوم

از آنجا که با نازل شدن آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾، روزه بر مسلمانان تشریع و واجب شد، آن را آیه صوم نامیده‌اند.

معناشناسی

"صوم" از ریشه "ص و م" در لغت به معنای ترک خوردن، سکوت و ترک عمل آمده است. برخی مانند ابن‌فارس و راغب اصفهانی می‌گویند: اصل صوم به معنی امساک از مطلق فعل است خواه خوردن باشد، یا گفتن، یا رفتن، به همین جهت به اسبی که از خوردن و راه رفتن خودداری کند صائم گویند.

روزه در اصطلاح آن است که انسان برای انجام فرمان خداوند عالم از اذان صبح تا مغرب از چیزهایی که روزه را باطل می‌کند و به آن مبطلات روزه گفته می‌شود، خودداری نماید. مفسران معتقدند قرآن برای تشریع روزه و ترغیب مؤمنان به روزه ابتدا از خطاب ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ استفاده نمود، تا نشان دهد که ای مؤمنان، ایمان شما اقتضا می‌کند به دستوری که گفته می‌شود عمل کنید و در واقع ذکر وصف، مشعر به علیّت است، یعنی لازمه ایمان امتثال دستوری است که بیان می‌شود و سرپیچی از آن برخلاف ایمان است، سپس وجوب روزه و فواید آن را بیان نمود.

وجوب روزه در امت‌های گذشته

روزه در امت‌های گذشته نیز وجود داشته و دلیل آن جمله سوم آیه است: ﴿كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾. این جمله برای تسکین نفوس مؤمنان است و اینکه از وجوب روزه وحشت نداشته باشید؛ چون روزه چیز جدیدی نیست و بر امت‌های قبل از شما نیز بوده است. البته این جمله از جهت اشخاص و امت‌ها اطلاق ندارد و دلالت نمی‌کند که بر تمام امت‌های قبل از اسلام نیز نوشته شده است. البته آیه دلالت نمی‌کند که روزه سایر امت‌ها مثل روزه مسلمانان بوده است. همچنین قرآن معین نکرده مراد از این امت‌ها کدام‌اند. تورات و انجیل فعلی نیز روزه را ستایش می‌کنند ولی واجب نمی‌دانند، لکن یهود و نصارا روزهای معینی از سال را به اَشکال مختلف روزه می‌گیرند؛ مثل روزه از گوشت، روزه از شیر، روزه از خوردن و آشامیدن.

افزون بر گزارش قرآن، روزه عبادتی است که از غیر ارباب ادیان نیز نقل شده چنان که از مصر و یونان و رومانی‌ها در گذشته گزارش شده است و بت‌پرستان هند تا به امروز هم روزه می‌گیرند. همچنین در قرآن روزه سکوت حضرت مریم در وقت ولادت حضرت عیسی (ع) نقل شده است که نشان می‌دهد روزه در شریعت آنان نیز وجود داشته است﴿فَكُلِي وَاشْرَبِي وَقَرِّي عَيْنًا فَإِمَّا تَرَيِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَدًا فَقُولِي إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمَنِ صَوْمًا فَلَنْ أُكَلِّمَ الْيَوْمَ إِنْسِيًّا﴾.

در تفسیر تسنیم آمده است: "روزه به ظاهر، تکلیفی شاق می‌نماید، از این‌رو خداوند سبحان حکم آن را با تعبیرهای مختلف و از جمله با ذکر پیشینه و فایده آن آورده است، چنان‌که وجوب آن را با جمله‌ای خبری و با خطاب ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ آورده که بیانگر اهمیت موضوع و تعظیم مخاطب و تعبیری عاطفه برانگیز و مسئولیت‌بخش می‌باشد و در حقیقت به این معناست که اگر مؤمن هستید مقتضای ایمانتان امتثال این حکم است. به هرحال، روزه بر امت‌های گذشته نیز واجب بوده است و مسلمانان در اصل این تکلیف، یعنی وجوب روزه فی‌الجمله و نه در ویژگی‌ها و کمیت و کیفیت آن، چونان همه یا برخی امت‌های پیشین یا انبیای سلف هستند. این بیان، یعنی تشبیه و تنظیر اصل کتابت و وجوب روزه است و نیز برای تأکید و ترغیب مؤمنان به روزه و اُنس گرفتن و پاکیزه کردن نفس است. هدف روزه تقواست. روزه به یقین سبب نیل به تقوای عبادی است".

مشقت داشتن روزه‌داری

آیه وجوب عمل به وصیت ﴿كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ﴾ و آیه قصاص ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثَى بِالْأُنْثَى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ذَلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذَلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ همانند آیه تشریع وجوب صوم با تعبیر ﴿كُتِبَ عَلَيْكُمُ﴾ بیان شده‌اند، لکن در آن دو آیه از تأکیدهایی که در وجوب صوم بیان شده، خبری نیست، زیرا قصاص حکمی است که مطابق با طبع و احساسات اولیای دم است و آن را به آسانی انجام می‌دهند؛ همچنین در وصیت نیز حس شفقت و مهربانی افراد را به ترحم بر پدر و مادر و خویشان نزدیک فرا می‌خواند. از این‌رو، دو حکم فوق، به مقدمه‌چینی نیاز ندارد؛ ولی روزه تکلیف شاقی است که موجب محرومیت نفس از تمایلات می‌گردد. به همین جهت و به منظور آماده‌سازی ابتدا چنین گزارش داده شد: "روزه بر شما نوشته شده، همچنان که بر پیشینیان نوشته شده است". آیه وصیت با آیه قصاص این تفاوت را دارد که حکم قصاص با خطاب ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ شروع شد، ولی وصیت با این خطاب شروع نشد، زیرا حکم قصاص هر چند مطابق میل و طبیعت آدمی است لکن در عصر نزول آیه، مسیحیان با آن مخالف بودند و آنها عفو را بر قصاص ترجیح می‌دادند و لذا لازم بود در توجیه حکم قصاص در میان ملت اسلام، ایمان ملت خاطرنشان گردد و گفته شود ایمان شما، شما را محکوم می‌کند به اینکه احکام الهی را بپذیرید، هر چند که دیگران مخالف آن باشند و در آیه وصیت چون چنین مخالفتی در کار نبود، لذا نیاز نبود با خطاب ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ آغاز شود.

در تفسیر اطیب البیان می‌نویسد: خطاب ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ به مؤمنین است با اینکه کنار هم به فروع مثل روزه مکلف هستند، زیرا عبادت از کافر صحیح نیست تا وقتی که ایمان آورد و هنگامی که ایمان آورد داخل در زمره مخاطبین می‌گردد. یکی از نتایج بزرگ روزه حصول تقوا است: ﴿لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾؛ زیرا روزه، نوعی تمرین جهت ترک مشتهیات نفس می‌باشد. در تفسیر نمونه نیز می‌نویسد: از آنجا که انجام این عبادت با محرومیت از لذائذ مادی و همراه با مشکلاتی ـ مخصوصاً در فصل تابستان ـ است تعبیرات مختلفی در آیه فوق به کار رفته که روح انسان را برای پذیرش آن آماده سازد. نخست خطاب ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ فرمود و پس از آن، به بیان این حقیقت پرداخت که روزه اختصاص به شما ندارد، بلکه در امت‌های پیشین نیز بوده است. سرانجام بیان فلسفه آن و اینکه سود و آثار پر بار این فریضه الهی صد در صد به خود شما باز می‌گردد و در حقیقت آن را یک موضوع دوست‌داشتنی و گوارا می‌سازد.

فوائد روزه‌داری

از فوائد مهم روزه این است که روح انسان را تلطیف و اراده انسان را قوی و غرائز او را تعدیل می‌کند. روزه‌دار باید در حال روزه با وجود گرسنگی و تشنگی از غذا و آب و همچنین لذت جنسی چشم بپوشد و عملاً ثابت کند که او همچون حیوان در بند اصطبل و علف نیست، او می‌تواند زمام نفس سرکش را به دست گیرد و بر هوس‌ها و شهوات خود مسلط گردد. روزه روح و جان انسان را نیز جلا داده و با محدودیت‌های موقت او، به مبارزه برخاسته، مقاومت و قدرت اراده و توان مبارزه با حوادث سخت، به او می‌بخشد و چون غرائز سرکش را کنترل می‌کند بر قلب انسان، نور و صفا ارزانی می‌دارد. خلاصه روزه، انسان را از عالم حیوانیت ترقی داده و به جهان فرشتگان صعود می‌دهد، جمله ﴿لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾ اشاره به همه این حقایق است.

در تفسیر مجمع البیان از امام صادق نقل شده که فرمود: لذتی که سخن گفتن خدا با مردم دارد در خطاب ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ آن‌چنان است که سختی و مشقت این عبادت را از بین برده است.

با توجه به دشواری روزه، خدا ابتدا با خطاب ویژه، مؤمنان را به انجام روزه ترغیب نموده و سپس پیشینه آن را بیان نموده و این که روزه اختصاص به شما ندارد و امت‌های گذشته هم روزه گرفته‌اند و سپس فایده روزه را برای آنان بیان نموده است.

منابع

1. محققیان، رضا، مقاله «آیه صوم»، دانشنامه معاصر قرآن کریم