آیه استرجاع در تفسیر و علوم قرآنی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیه استرجاع است. آیه استرجاع از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیه استرجاع در تفسیر و علوم قرآنی - آیه استرجاع در حدیث - آیه استرجاع در معارف و سیره حسینی - پرسش مرتبط ندارداسترجاع به معنی طلب بازگشت کردن و باز پس گرفتن چیزی است و در اصطلاح به گفتن 
إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ
[۱] گفته می‌شود. کسی که با مصیبتی یا خبر مرگی مواجه شود، آن را بر زبان جاری می‌کند و با حکایت از اینکه بازگشت همه به سوی خداست، بر داغ خویش یا دیگری تسکینی می‌دهد.
معناشناسی
استرجاع در لغت از ریشه رجع، مصدر باب استفعال و به معنی طلب بازگشت کردن و باز پس گرفتن چیزی است و در اصطلاح به گفتن إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ[۲] گفته می‌شود و به‌معنای این است که "ما برای خدا و از سوی او هستیم و به سوی او باز می‌گردیم" و کسی که با مصیبتی یا خبر مرگی مواجه شود، آن را بر زبان جاری می‌کند و با حکایت از اینکه بازگشت همه به سوی خداست، بر داغ خویش یا دیگری تسکینی می‌دهد.
صاحب تاج المصادر می‌گوید: "بعد از آنکه دچار غصه و مصیبت شد، آرام گرفت و استرجاع کرد"[۳].[۴]
شأن نزول آیه استرجاع
در شأن نزول آیه از قول ابن عباس گزارش شده است که از آیه وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْيَاءٌ وَلَكِنْ لَا تَشْعُرُونَ[۵] تا آیه وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ[۶]، الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ[۷] در جنگ بدر نازل گردید؛ هنگامی که ۱۴ نفر از مسلمانان به قتل رسیدند و اصحاب پیامبر گفتند: فلانی و فلانی مردند. گرچه آیه استرجاع همان آیه الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ[۸] به شمار می‌رود، اما به لحاظ آنکه آیه با موصول الَّذِينَ آغاز گردیده و بر طبق قاعده، توصیف افراد یاد شده در آیه پیشین است (که مورد امتحانات و ابتلائات الهی قرار گرفته‌اند) می‌توان گفت آیه وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ[۹] نیز مقدمه آیه استرجاع است؛ چرا که خداوند در آیه وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ[۱۰]، مؤمنان صابری را بشارت می‌دهد که در مقابل بلاها و مصیبتهای گوناگون، شکیبایی پیشه کرده و شکایتی ندارند و سپس در آیه الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ[۱۱] آنان را به گفتن إِنَّا لِلَّهِ و داشتن ویژگی استرجاع می‌ستاید.
خداوند متعال در آیه وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ[۱۲] مواردی از قبیل مواجهه با ترس، گرسنگی، ضررهای مالی و فقدان خویشاوندان و نیز از دست دادن محصولات زراعی را آزمون الهی و مصیبت و محل استرجاع دانسته و به شکیبایانی که هنگام بروز هر یک از موارد مذکور إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ می‌گویند، بشارت داده است[۱۳].
آثار گفتن استرجاع
گفتن إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ از یک سو اقرار به مبدأ و معاد و اظهار تسلیم در برابر قضا و قدر بوده و مایه آرامش قلب و امید به پاداش الهی می‌گردد و از سوی دیگر، یادآور این نکته است که بلاها و مصیبتهای زودگذر دنیایی از ناحیه خداوند بوده و تصرف مالک در مملوک و ملک حقیقی خویش است: إِنَّا لِلَّهِ. ما از آن خدا و مملوک او هستیم و مملوک حق اعتراض ندارد: عَبْدًا مَمْلُوكًا لَا يَقْدِرُ عَلَى شَيْءٍ[۱۴].
استرجاع موجب دوری استرجاع کننده از سخنان نامناسب و شکایت و مانع وسوسه‌های شیطان یا موجب دلداری و تسلی قلب، کاهش حزن و اندوه مصیبت دیده و نیز اشتغال به کاری مستحب و اظهار عقاید حق است. البته این آثار در صورتی است که استرجاع، تنها به زبان جاری نشود بلکه از صمیم قلب ادا گردد، به گونه‌ای که انسان درباره آنچه به خاطرش آفریده شده بیندیشد. یعنی شناخت خدای تعالی و کمال نفس انسانی و اینکه وی به سوی پروردگارش باز می‌گردد تا برای همیشه باقی بماند و اینکه از این دنیای فانی کوچ می‌کند و نعمت‌های خداوند را به یاد می‌آورد تا ببیند آنچه که به وی ارزانی داشته‌اند چندین برابر چیزی است که از دست داده و در نتیجه مصیبت‌ها بر او آسان می‌گردد و به آن راضی می‌شود[۱۵].
موارد ذیل را می‌توان به عنوان پاداش صبر و استرجاع مؤمنان به شمار آورد:
- بشارت: استرجاع شکیبایان منشأ برخورداری آنان از بشارت الهی است:
وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ
[۱۶]. - توفیق: استرجاع شکیبایان زمینه توفیق آنان در آزمایش الهی است که در آیه ۱۵۵ با عبارت وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ آغاز می‌گردد.
- درود و رحمت: استرجاع شکیبایان موجب بهره‌مندی ایشان از درود و رحمت الهی است: أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ[۱۷].
- هدایت: استرجاع شکیبایان نشانه هدایت الهی است، زیرا در پایان آیه می‌فرماید: وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ[۱۸][۱۹]
گفتن إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّآ إِلَيْهِ رَٰجِعُونَ هنگام مصیبت
استرجاع، مصدر باب استفعال و از ریشه (ر ـ ج ـ ع) در لغت به معنای طلب رجوع و بازپس‌گرفتن چیزی است[۲۰]. این واژه بر پایه روایات فراوان برای گفتن آیه ۱۵۶ بقره إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّآ إِلَيْهِ رَٰجِعُونَ[۲۱] هنگام بروز مصیبت، اصطلاح شده است[۲۲]. راز نامگذاری گفتن این جمله به استرجاع را می‌توان در جزء دوم آن «إنّا إلیه رجعون» جست که اقرار به بازگشت به سوی خداست.[۲۳].
موارد استرجاع
خداونددرآیات ۱۵۵ ـ۱۵۶ بقره مواردی از قبیل مواجهه با ترس و گرسنگی و ضررهای مالی و جانی و از دست دادن محصولات را آزمون الهی و مصیبت و محل استرجاع دانسته و به صابرانی که هنگام مصیبت إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّآ إِلَيْهِ رَٰجِعُونَ می‌گویند، بشارت داده است: وَلَنَبْلُوَنَّكُم بِشَىْءٍۢ مِّنَ ٱلْخَوْفِ وَٱلْجُوعِ وَنَقْصٍۢ مِّنَ ٱلْأَمْوَٰلِ وَٱلْأَنفُسِ وَٱلثَّمَرَٰتِ وَبَشِّرِ ٱلصَّـٰبِرِينَ * ٱلَّذِينَ إِذَآ أَصَـٰبَتْهُم مُّصِيبَةٌۭ قَالُوٓا۟ إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّآ إِلَيْهِ رَٰجِعُونَ[۲۴]. در شأن نزول آیه آمده است: امیرمؤمنان(ع) هنگام شنیدن خبر شهادت حمزه[۲۵] یا جعفر[۲۶] کلمه استرجاع را بر زبان آورد. سپس این آیه نازل شد. در روایات فراوانی استرجاع به‌هنگام روبه‌رو شدن با هرگونه مصیبت، سفارش[۲۷] و از ویژگی‌های امّت پیامبراکرم(ص) هنگام بروز مصیبت شمرده شده است[۲۸]. بر اساس روایاتی از پیامبر، هرچه موجب اذیت مؤمنی شود، گرچه خاموش شدن چراغ[۲۹] یا فرو رفتن خاری در دست باشد از مصادیق مصیبت و جای گفتن استرجاع است[۳۰]. تکیه بر ایمان مخاطبان در آیه ۱۵۳ بقره يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ ٱسْتَعِينُوا۟ بِٱلصَّبْرِ وَٱلصَّلَوٰةِ إِنَّ ٱللَّهَ مَعَ ٱلصَّـٰبِرِينَ[۳۱] در فرمانِ کمک گرفتن از صبر و نماز می‌تواند اشاره به منشأ استرجاعِ صابران، یعنی ایمان ایشان باشد. به نقل جابر از امام باقر(ع) صبرِ مصیبت دیده مسترجع، از رضای او به فعل خداوند حکایت دارد[۳۲].[۳۳].
پاداش استرجاع
خداوند در ادامه آیه ۱۵۳ بقره معیّت خویش با صابران را اعلام فرموده است: «إنَّ اللّهَ مَع الصّـبِرین» و در آیه ۱۵۵ همین سوره با مسکوت گذاشتن متعلّق «بَشِّرْ» بشارت بزرگی به صابران داده است[۳۴] و در آیه ۱۵۷، صابران مسترجع را دارای مقامی والا و مشمول درود و رحمت و برخوردار از هدایت الهی می‌داند: أُو۟لَـٰٓئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَٰتٌۭ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَةٌۭ وَأُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلْمُهْتَدُونَ[۳۵] برخی مفسران، مقصود از «صلوت» را ثنا، مدح و تعظیم، و «رَحمَةٌ» را نعمت‌های دنیایی و آخرتی و «اهتدا» را هدایت و رسیدن به ثواب و بهشت می‌دانند[۳۶]. برخی اهتدا را رسیدن به نعمت‌ها و سعادت دنیا و آخرت دانسته، تحقق آن را فقط در سایه استرجاع عملی و قلبی میسر می‌دانند که در آن مرتبه، شخص خود را نزد خداوند حاضر می‌بیند[۳۷]. بر پایه روایتی از امام صادق(ع) خداوند سه ویژگی صلوات، رحمت و اهتدا را به مسترجعانِ صابر عطا کرده است که اگر یکی از آنها به فرشتگان داده می‌شد، به آن راضی می‌شدند[۳۸]. بر اساس روایتی دیگر، مسترجعان، اهل بهشت[۳۹] و در سایه نور اعظم الهی هستند[۴۰] و هرگاه با یادکرد مصیبت گذشته استرجاع کنند، خداوند گناهان پیشین آنها را می‌بخشاید و ثواب زمان مصیبت را به آنان عطا می‌کند[۴۱]. سیوطی نیز روایاتی به این مضمون نقل کرده است[۴۲].[۴۳].
آثار استرجاع
گفتن إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّآ إِلَيْهِ رَٰجِعُونَ از یک سو اقرار به مبدأ و معاد و اظهار تسلیم در برابر قضا و قدر بوده، مایه آرامش قلب[۴۴] و امید به پاداش الهی می‌گردد[۴۵] و از سوی دیگر، یادآور این نکته است که بلاها و مصیبتهای زودگذر دنیایی از ناحیه خداوند بوده و تصرّف مالک در مملوک و ملک حقیقی خویش است: إِنَّا لِلَّهِ و مملوک حق اعتراض ندارد: عَبْدًۭا مَّمْلُوكًۭا لَّا يَقْدِرُ عَلَىٰ شَىْءٍۢ[۴۶].[۴۷] استرجاع همچنین موجب دوری استرجاع کننده از سخنان نامناسب و شکایت و مانع وسوسه‌های شیطان یا موجب دلداری و تسلّی قلب و کاهش حزن و اندوه مصیبت دیده[۴۸] و همچنین اشتغال به کاری مستحب[۴۹] و اظهار عقاید حق است. البته این آثار در صورتی است که استرجاع تنها زبانی نباشد، بلکه به معنای آن نیز توجه شود.[۵۰].[۵۱].
منابع
پانویس
- ↑ «ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم» سوره بقره، آیه ۱۵۶.
- ↑ «ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم» سوره بقره، آیه ۱۵۶.
- ↑ "واستكان و استرجع بعد أن ارتاع و تفجع"
- ↑ ر. ک. محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، ص۵۱؛ سرمدی، محمود، مقاله «آیه استرجاع»، دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص۶۷-۶۸.
- ↑ «و کسانی را که در راه خداوند کشته می‌شوند مرده نخوانید که زنده‌اند امّا شما درنمی‌یابید» سوره بقره، آیه ۱۵۴.
- ↑ «و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش!» سوره بقره، آیه ۱۵۵.
- ↑ «همان کسان که چون بدیشان مصیبتی رسد می‌گویند: «انّا للّه و انّا الیه راجعون» (ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم)» سوره بقره، آیه ۱۵۶.
- ↑ «همان کسان که چون بدیشان مصیبتی رسد می‌گویند: ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم» سوره بقره، آیه ۱۵۶.
- ↑ «و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش!» سوره بقره، آیه ۱۵۵.
- ↑ «و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش!» سوره بقره، آیه ۱۵۵.
- ↑ «همان کسان که چون بدیشان مصیبتی رسد می‌گویند: «انّا للّه و انّا الیه راجعون» (ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم)» سوره بقره، آیه ۱۵۶.
- ↑ «و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش!» سوره بقره، آیه ۱۵۵.
- ↑ سرمدی، محمود، مقاله «آیه استرجاع»، دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص۶۷-۶۸.
- ↑ «خداوند بنده‌ای زرخرید را مثل می‌زند که توان هیچ کاری ندارد» سوره نحل، آیه ۷۵.
- ↑ ترجمه المیزان، ج۱؛ جواهر الکلام اطیب البیان، ج۲، ص۳۶۰.
- ↑ «و شکیبایان را نوید بخش!» سوره بقره، آیه ۱۵۵.
- ↑ «بر آنان از پروردگارشان درودها و بخشایشی است» سوره بقره، آیه ۱۵۷.
- ↑ «آنانند که رهیافته‌اند» سوره بقره، آیه ۱۵۷.
- ↑ سرمدی، محمود، مقاله «آیه استرجاع»، دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص۶۷-۶۸.
- ↑ الصحاح، ج ۳، ص۱۲۱۶ ـ ۱۲۱۸؛ لغت نامه، ج ۲، ص۱۸۱۳.
- ↑ «ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم)» سوره بقره، آیه ۱۵۶.
- ↑ جامع‌البیان، مج ۲، ج ۲، ص۵۸ ـ ۵۹؛ روض الجنان، ج ۲، ص۲۴۱ ـ ۲۴۲؛ النهایه، ج ۲، ص۲۰۲.
- ↑ انصاری جیرفتی و گودرزی زاهدی، مقاله «استرجاع»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳، ص ۸۶.
- ↑ «و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش! * همان کسان که چون بدیشان مصیبتی رسد می‌گویند: «انّا للّه و انّا الیه راجعون» (ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم)» سوره بقره، آیه ۱۵۵-۱۵۶.
- ↑ کنزالدقائق، ج ۲، ص۲۰۱.
- ↑ روض‌الجنان، ج۲، ص۲۵۱؛ مناقب، ج ۲، ص۱۳۸.
- ↑ جامع‌البیان، مج ۲، ج ۲، ص۵۷؛ مجمع البیان، ج ۱، ص۴۳۷؛ الدرالمنثور، ج ۱، ص۳۷۸ ـ ۳۷۹.
- ↑ روض‌الجنان، ج ۲، ص۲۴۱؛ تفسیر قرطبی، ج ۲، ص۱۱۹؛ الدرالمنثور، ج ۱، ص۳۷۷.
- ↑ روضه‌الواعظین، ص۴۲۳؛ روض الجنان، ج ۲، ص۲۴۱؛ الدرالمنثور، ج ۱، ص۳۸۰.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج ۲، ص۱۱۸؛ الدرالمنثور، ج ۱، ص۳۸۱.
- ↑ «ای مؤمنان! از شکیبایی و نماز یاری بجویید که خداوند با شکیبایان است» سوره بقره، آیه ۱۵۳.
- ↑ مسکن الفؤاد، ص۹۹.
- ↑ انصاری جیرفتی و گودرزی زاهدی، مقاله «استرجاع»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳، ص ۸۶.
- ↑ المیزان، ج ۱، ص۳۵۳.
- ↑ «بر آنان از پروردگارشان درودها و بخشایشی است و آنانند که رهیافته‌اند» سوره بقره، آیه ۱۵۷.
- ↑ مجمع‌البیان، ج ۱، ص۴۳۷؛ التفسیرالکبیر، ج ۲، ص۱۳۳ ـ ۱۳۴.
- ↑ مواهب‌الرحمن، ج ۲، ص۱۹۴ ـ ۱۹۵؛ اطیب‌البیان، ج ۲، ص۲۶۲.
- ↑ الکافی، ج ۲، ص۹۲.
- ↑ تفسیر عیاشی، ج ۱، ص۶۹، ح ۱۲۷؛ مجمع البیان، ج ۱، ص۴۳۷.
- ↑ تفسیر عیاشی، ج ۱، ص۶۹، ح ۱۲۸.
- ↑ نورالثقلین، ج ۱، ص۱۴۴؛ البرهان، ج ۱، ص۳۶۲ ـ ۳۶۳.
- ↑ الدرالمنثور، ج ۱، ص۳۷۸ ـ ۳۷۹.
- ↑ انصاری جیرفتی و گودرزی زاهدی، مقاله «استرجاع»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳، ص ۸۷.
- ↑ روح‌البیان، ج ۱، ص۲۶۱؛ مواهب الرحمن، ج ۲، ص۱۹۴.
- ↑ جامع‌البیان، مج ۲، ج ۲، ص۵۸.
- ↑ سوره نحل، آیه ۷۵.
- ↑ اطیب البیان، ج ۲، ص۲۶۰.
- ↑ روح البیان، ج ۱، ص۲۶۱.
- ↑ احکام القرآن، ج ۱، ص۱۳۴؛ جواهرالکلام، ج ۴، ص۳۱۰.
- ↑ المیزان، ج ۱، ص۳۵۳؛ حاشیه شیخ زاده، ج ۲، ص۳۹۵.
- ↑ انصاری جیرفتی و گودرزی زاهدی، مقاله «استرجاع»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳، ص ۸۸.