بحث:کارکرد علم غیب معصوم در عصمت چیست؟ (پرسش)

ماهیت، منشاء و محور عصمت

• برای مشخص شدن نقش علم غیب در عصمت معصوم ابتدا باید نگاهی به ماهیت، منشأ، محور و أدلۀ عقلی و نقلی عصمت معصوم(ع) انداخته و بر اساس آن مسئله را بررسی کنیم.

1. ماهیت عصمت: می‌‌تواند چند نوع باشد: عصمت یا لطف خاص الهی است، یا قوه و ملکۀ نفسانی مافوق تقوی و عدالت و یا علم خاص.
2. مواردی که منشأ و عامل عصمت معصوم(ع) هستند:
   1. علم قبلی خدا به اینکه معصوم(ع) از لطف خدا به آنها در تمام مراحل، بهترین استفاده را می‌‌کند.
   2. درک معصوم(ع) نسبت به عظمت والای خالق و معرفت به صفات کمال و جمالش که موجب بالاترین خوف و رجاء می‌‌شود.
   3. ارشاد معصوم(ع) به وسیله روح القدس و روح امری. روح القدس، وسیله‌ای است برای معصومین که به واسطۀ ایشان حقیقت اشیاء و علم به آن و همچنین اعمال بندگان دیده می‌‌شود و بلافاصله بعد از قبض روح هر نبی یا امامی به امام بعد منتقل می‌‌شود. همچنین روح امری یعنی مخلوقی بالاتر از ملائکه. این روح فقط همراه پیامبر و معصوم(ع) بوده، وقتی بر پیامبر اکرم(ص) نازل شده به آسمان نرفته و کار او خبر رسانی و هدایت است.

• همچنین محورهای عصمت معصوم(ع) عبارتند از:

1. عصمت در شناخت و تبیین معارف و احکام دین؛ یعنی حفظ و عدم فراموشی دین، بیان دین، شناخت موضوعات احکام و....
2. عصمت در عمل به احکام و دستورات دینی.
3. عصمت از خطا در تشخیص مصالح و مفاسد جامعه اسلامی.
4. عصمت در تصرفات تکوینی و امضای سالانه تقدیرات مخلوقات در شب قدر و واسطه‌گری در انتقال رحمت و فیوضات الهی به خلق.

تاثیر علم غیب در به وجود آمدن عصمت معصومین

• با این وجود می‌‌توان نقش علم غیب را در به وجود آمدن عصمت مشاهده کرد، چرا که دیدگاه رسمی و مشهور دانشمندان شیعه با توجه به ماهیت، منشا، محور و ادله عصمت، این است که معصوم(ع) افضل از دیگران است و از هرگونه گناه صغیره و کبیره و از هرگونه خطا و سهو و نسیان به دور هستند و چنین عصمتی از آغاز زندگی تا پایان زندگی آنها برقرار است. لازمۀ چنین عصمتی علم غیب وسیع است. البته، این نکته را باید توجه داشت علم غیبی که در اینجا از آن بحث می‌‌شود علم غیبی است که مردم از درک آن عاجز هستند، یعنی در زندگی متعارف و عادی انسان‌ها، مجموعه‌ای از اطلاعات وجود دارد که بین همه مشترک است و به وسیله ابزارهای ظاهری حواس پنج‌گانه و تفکر به دست می‌آید. ادراک ماورای این مسائل را ادراکات غیبی می‌‌گویند، در واقع علم غیب امام فراتر از ادراکات معمولی بشر است بلکه امام از حقایق اشیا و امور پنهانی آن آگاهی دارد، به بیان دیگر محقق شدن عصمت، زمانی اتفاق می‌‌افتد، که امام علم غیب که همان علم به حقایق اشیا هست را داشته باشد.

ادله عقلی و نقلی بر ارتباط عصمت و علم غیب

• ادله عقلی، دارا بودن علم غیب برای معصوم(ع) که نتیجه اش عصمت برای آنها می‌‌شود را تأیید می‌‌کند. عقل، نداشتن علوم از جمله علم غیب را نقض غرض امامت امام می‌‌داند؛ به این دلیل که غرض امامت که رهبری برای امت است، با ندانستن علوم از جمله علم غیب نقض می‌‌شود، چگونه‌ کسی‌ که‌ آگاهی‌ به‌ حال‌ مردم‌ ندارد، می‌تواند سعادت‌ دنیا و آخرت‌ آنان‌ را تأمین‌ و تضمین‌ نماید. حفظ دین در گرو عصمت امام است، مسؤولیت حفظ دین از خطر تحریف و تغییر، برعهده امام است، چنانکه او عهده دار هدایت دینی افراد نیز می‌باشد. بدیهی است انجام این دو مسؤولیت و تحقق بخشیدن به این دو آرمان دینی، در گرو مصونیت امام از خطا و انحراف است.
• چنانکه برداشت از روایات، ثابت می‌‌کند امام نسبت به حوادث گوناگون آینده علم دارد. مانند: علومی که پیامبر(ص) به شکل معجزه‌آسایی به امیرالمؤمنین(ع) در قالب هزار باب علم در لحظات پایانی عمر شریفشان آموزش دادند. این علوم از آنجا که منحصر در امام علی(ع) می‌شد و راهی جز انتقال از طریق وحی وجود نداشت به آن علم غیب می‌گفتند. این علم پس از امام علی(ع) به معصوم(ع) بعدی منتقل گردید. بنابراین معصوم(ع) با وجود این علم که همان علم غیب است؛ هیچ گناه یا حتی اشتباه عمدی و سهوی و فراموشی ندارند.

نتیجه گیری

• نتیجه اینکه عصمت معصوم یعنی مصون بودن آنها از هر گناه، خطا و نسیانی و این محقق نمی‌شود مگر به واسطۀ علم غیب.

ماهیت، منشاء و محور عصمت

• برای مشخص شدن نقش علم غیب در عصمت معصوم ابتدا باید نگاهی به ماهیت، منشأ، محور و أدلۀ عقلی و نقلی عصمت معصوم(ع) انداخته و بر اساس آن مسئله را بررسی کنیم.

1. ماهیت عصمت: می‌‌تواند چند نوع باشد: عصمت یا لطف خاص الهی است، یا قوه و ملکۀ نفسانی مافوق تقوی و عدالت و یا علم خاص.
2. مواردی که منشأ و عامل عصمت معصوم(ع) هستند:
   1. علم قبلی خدا به اینکه معصوم(ع) از لطف خدا به آنها در تمام مراحل، بهترین استفاده را می‌‌کند.
   2. درک معصوم(ع) نسبت به عظمت والای خالق و معرفت به صفات کمال و جمالش که موجب بالاترین خوف و رجاء می‌‌شود.
   3. ارشاد معصوم(ع) به وسیله روح القدس و روح امری. روح القدس، وسیله‌ای است برای معصومین که به واسطۀ ایشان حقیقت اشیاء و علم به آن و همچنین اعمال بندگان دیده می‌‌شود و بلافاصله بعد از قبض روح هر نبی یا امامی به امام بعد منتقل می‌‌شود. همچنین روح امری یعنی مخلوقی بالاتر از ملائکه. این روح فقط همراه پیامبر و معصوم(ع) بوده، وقتی بر پیامبر اکرم(ص) نازل شده به آسمان نرفته و کار او خبر رسانی و هدایت است.

• همچنین محورهای عصمت معصوم(ع) عبارتند از:

1. عصمت در شناخت و تبیین معارف و احکام دین؛ یعنی حفظ و عدم فراموشی دین، بیان دین، شناخت موضوعات احکام و....
2. عصمت در عمل به احکام و دستورات دینی.
3. عصمت از خطا در تشخیص مصالح و مفاسد جامعه اسلامی.
4. عصمت در تصرفات تکوینی و امضای سالانه تقدیرات مخلوقات در شب قدر و واسطه‌گری در انتقال رحمت و فیوضات الهی به خلق.

تاثیر علم غیب در به وجود آمدن عصمت معصومین

• با این وجود می‌‌توان نقش علم غیب را در به وجود آمدن عصمت مشاهده کرد، چرا که دیدگاه رسمی و مشهور دانشمندان شیعه با توجه به ماهیت، منشا، محور و ادله عصمت، این است که معصوم(ع) افضل از دیگران است و از هرگونه گناه صغیره و کبیره و از هرگونه خطا و سهو و نسیان به دور هستند و چنین عصمتی از آغاز زندگی تا پایان زندگی آنها برقرار است. لازمۀ چنین عصمتی علم غیب وسیع است. البته، این نکته را باید توجه داشت علم غیبی که در اینجا از آن بحث می‌‌شود علم غیبی است که مردم از درک آن عاجز هستند، یعنی در زندگی متعارف و عادی انسان‌ها، مجموعه‌ای از اطلاعات وجود دارد که بین همه مشترک است و به وسیله ابزارهای ظاهری حواس پنج‌گانه و تفکر به دست می‌آید. ادراک ماورای این مسائل را ادراکات غیبی می‌‌گویند، در واقع علم غیب امام فراتر از ادراکات معمولی بشر است بلکه امام از حقایق اشیا و امور پنهانی آن آگاهی دارد، به بیان دیگر محقق شدن عصمت، زمانی اتفاق می‌‌افتد، که امام علم غیب که همان علم به حقایق اشیا هست را داشته باشد.

ادله عقلی و نقلی بر ارتباط عصمت و علم غیب

• ادله عقلی، دارا بودن علم غیب برای معصوم که نتیجه اش عصمت برای آنها می‌‌شود را تأیید می‌‌کند.

1. عقل، نداشتن علوم از جمله علم غیب را نقض غرض امامت امام می‌‌داند؛ به این دلیل که غرض امامت که رهبری برای امت است، با ندانستن علوم از جمله علم غیب نقض می‌‌شود، چگونه‌ کسی‌ که‌ آگاهی‌ به‌ حال‌ مردم‌ ندارد، می‌تواند سعادت‌ دنیا و آخرت‌ آنان‌ را تأمین‌ و تضمین‌ نماید.
2. امام باید عالم به حقایق اشیا و امور پنهانی باشد تا چنین عصمتی محقق شود و حتی خطا و نسیان نیز از آنان سر نزند. نتیجه تلاش کلامی و فلسفی و صریح روایات در موضوع علم غیب پیامبر(صلی الله علیه واله) و امام دو چیز است: یکی اثبات اصل علم غیب که به اذن الهی به آنان داده شده است، و دیگر اثبات وسعت و گستره این علم تا آنجا که عدالت و عصمت‌آور باشد و پیامبر(صلی الله علیه واله) و امام در سایه آن هرگونه موارد عصیان و خطا و سهو و نسیان را بشناسند. چنانچه اگر علم، پیامبر(صلی الله علیه واله) و امام محدود می‌بود و مرتکب خطاها یا فراموشی‌هایی می‌شدند این موارد با توجه به تعداد ائمه(ع) حتماً برای ما نقل می‌شد. بنابراین عصمت از اموری است که آگاهی بر آن، جز از طریق علم غیب ممکن نیست.
3. حفظ دین در گرو عصمت امام است: مسؤولیت حفظ دین از خطر تحریف و تغییر، برعهده امام است، چنانکه او عهده دار هدایت دینی افراد نیز هست. بدیهی است انجام این دو مسؤولیت و تحقق بخشیدن به این دو آرمان دینی، در گرو مصونیت امام از خطا و انحراف است، به خصوص که هدایت گری در سخن و گفتار خلاصه نمی‌شود، بلکه تأثیر عملی امام در جهت دادن به رفتار جامعه، به مراتب بیشتر از گفتار او است. به همین دلیل، باید امام در فهم و بیان احکام دینی و نیز در عمل به آنها، مصون از خطا و لغزش باشد تا پیروان خود را به طور صحیح هدایت کند.
4. برداشت از روایات، ثابت می‌‌کند امام نسبت به حوادث گوناگون آینده علم دارد. مانند: علومی که پیامبر(ص) به شکل معجزه‌آسایی به امیرالمؤمنین(ع) در قالب هزار باب علم در لحظات پایانی عمر شریفشان آموزش دادند. این علوم از آنجا که منحصر در امام علی(ع) می‌شد و راهی جز انتقال از طریق وحی وجود نداشت به آن علم غیب می‌گفتند. این علم پس از امام علی(ع) به معصوم(ع) بعدی منتقل گردید. بنابراین معصوم(ع) با وجود این علم که همان علم غیب است؛ هیچ گناه یا حتی اشتباه عمدی و سهوی و فراموشی ندارند.

نتیجه گیری

• نتیجه اینکه عصمت معصوم یعنی مصون بودن آنها از هر گناه، خطا و نسیانی و این محقق نمی‌شود مگر به واسطۀ علم غیب.