احمد (پیامبر خاتم) در قرآن
- اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث احمد (پیامبر خاتم) است. "احمد (پیامبر خاتم)" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
مقدمه
واژه احمد در قرآن کریم فقط یک بار و به‌صورت یکی از نام‌های پیامبر اسلام(ص) به‌کار رفته است: ﴿وَإِذْ قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ يَأْتِي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمَّا جَاءَهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ قَالُوا هَذَا سِحْرٌ مُبِينٌ﴾[۱] واژه‌پژوهان، در ریشه‌یابی این نام، آن را برگرفته از ریشه "ح م د" به‌معنای ستایش دانسته [۲] و گفته‌اند: وجه نام‌گذاری پیامبراکرم(ص) به احمد که صفتی تفضیلی است، فراوانی ستایش خداوند به‌وسیله حضرت [۳] یا ستوده‌تر بودن او بیش از همه نزد خداوند سبحان است.[۴] برخی، حمد را ثناگویی شخص به اوصاف نیکویی می‌دانند که فقط با زبان انجام گیرد.[۵] برخی از واژه‌پژوهان نیز با افعل تفضیل دانستن این واژه، آن را مبالغه در حمد و برگرفته از محمود یا حامد بودن نزد خدا دانسته‌اند که بنابر وجه دوم، باید مضافی در تقدیر باشد.[۶] درباره اینکه آیا این واژه، نام پیامبر یا از اوصاف او است، برخی با تأیید افعل تفضیل بودن احمد، آن را از نام‌های پیامبر دانسته‌اند که به محمود بودن او در فعل و اخلاق دلالت دارد.[۷] راغب، مورد بشارت بودن این نام از زبان عیسی(ع) را دلیل برجستگی و پسندیده‌تر بودن او از عیسی(ع) و همه پیامبران پیشین می‌داند.[۸] برخی نیز گفته‌اند: پیامبر، دارای نام عام (محمّد) و نام خاص (احمد) بوده و عیسی(ع) با این بشارت، از پیامبر با نام خاص او یاد کرده است.[۹] در برابر دیدگاه مشهور درباره ساختار ادبی این واژه که آن را افعل تفضیل شمرده‌اند، عدّه‌ای بر صفت مشبهه بودن آن اشاره دارند.[۱۰] این دیدگاه، با شرایط دستور زبان برای چنین اشتقاقی سازگاری ندارد.
براساس قرآن کریم، شکّی نیست که یکی از نام‌های پیامبراکرم(ص) احمد است، و این نام، پس از محمّد، از شناخته شده‌ترین نام‌های حضرت شمرده می‌شود. شهرت و کاربرد گسترده این نام میان مسلمانان به‌اندازه‌ای است که از صدر اسلام تاکنون، همواره برای یاد کردن از پیامبر(ص) استفاده از این نام پس از "محمّد" در رتبه نخست قرار داشته است.[۱۱]
چگونگی نام گذاری
درباره عَلَم (نام مخصوص) یا وصف مشهور بودن احمد برای پیامبر(ص)، به اتّفاق نظری نمی‌توان دست یافت ؛ ولی ادلّه‌ای دیدگاه نخست را تأیید می‌کند. در روایتی از امام باقر(ع) نقل شده که به آمنه، مادر پیامبر، در دوران بارداری ندا رسید که نام فرزند خود را احمد بگذارد.[۱۲] در گزارش دیگری همین مضمون از خود آمنه نیز نقل شده است.[۱۳] در روایت دیگری از امام باقر(ع) نقل شده که ابوطالب، عموی پیامبر در روز هفتم ولادت حضرت، این نام را برای وی برگزید و سبب این نام‌گذاری را ستایش آسمانیان و زمینیان از حضرت دانست.[۱۴] در روایتی از خود پیامبر اسلام، وجه نام‌گذاری او به محمّد ستایش زمینیان از حضرت و به احمد ستوده‌تر بودن او نزد آسمانیان دانسته شده است[۱۵].[۱۶]
پیشینه نام احمد
درباره تقدم نام‌گذاری پیامبر به محمّد یا احمد، دیدگاه‌های گوناگونی مطرح شده است ؛ برخی با استفاده از آیه ﴿وَإِذْ قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ يَأْتِي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمَّا جَاءَهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ قَالُوا هَذَا سِحْرٌ مُبِينٌ﴾[۱۷] که نام احمد را صادر شده از زبان عیسی(ع) می‌داند، تقدّم نام احمد را قطعی دانسته،[۱۸] معتقدند بنابر منابع تاریخی یهود، افرادی حتّی پیش از تولّد حضرت، از نام، ویژگی‌ها و زمان تولّد وی آگاهی داشتند.[۱۹] عدّه‌ای دیگر با استفاده از این گزارش تاریخی که نام احمد پیش از پیامبر اسلام، هیچ سابقه‌ای میان عرب نداشته و پیش از او کسی به این اسم، نامیده نشده است، بر تقدم شهرت محمد بر احمد اصرار دارند.[۲۰] برخی از این گروه این‌گونه نام‌گذاری را نشانه‌ای از حکمت و لطف خداوند دانسته‌اند تا کسی با احمدِ مورد بشارت عیسی(ع) مشتبه نشود ؛ امّا پژوهش‌های تاریخی، بر وجود این نام میان برخی از قبایل اعراب جاهلی و پیش از اسلام، گواهی می‌دهد[۲۱].[۲۲]
بشارت به احمد
حضرت عیسی(ع) در کنار دعوت بنی‌اسرائیل به پیروی از تورات، به آمدن پیامبری پس از خود به نام احمد بشارت داده است: ﴿وَإِذْ قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ يَأْتِي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمَّا جَاءَهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ قَالُوا هَذَا سِحْرٌ مُبِينٌ﴾[۲۳]؛ بنابراین، در اینکه نبوّت پیامبراکرم، پیش از حضرت، از سوی عیسی(ع) خبر داده شد، شکی نیست. نکته مورد اختلاف، این است که عیسی(ع) با چه نامی پیامبر(ص) را یاد‌کرده، و آیا این بشارت در اناجیل کنونی موجود است؟ اگرچه از ظاهر این آیه چنین برنمی‌آید که از پیامبر در انجیل یا تورات نامی آمده باشد، برخی از آیات دیگر بر این مسأله تصریح دارند: ﴿الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾[۲۴]، ﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا﴾[۲۵] براساس آیات دیگر، یهود و نصارا پیش از پیامبراکرم(ص) حضرت را به‌طور کامل می‌شناختند و درباره آمدن چنین پیامبری تردیدی نداشتند ؛ اگرچه پس از بعثت، او را انکار کرده، به وی نگرویدند: ﴿الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ وَإِنَّ فَرِيقًا مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾[۲۶] نیز ﴿أَفَغَيْرَ اللَّهِ أَبْتَغِي حَكَمًا وَهُوَ الَّذِي أَنْزَلَ إِلَيْكُمُ الْكِتَابَ مُفَصَّلًا وَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ﴾[۲۷]؛ ﴿الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾[۲۸] در احادیثی از خود پیامبراکرم(ص) نقل شده است که نام او در تورات "احید"، در انجیل "احمد" و در قرآن "محمّد" است ؛[۲۹] هم‌چنین از ابن‌عباس نقل شده که نام‌هایی چون "احمد"، "محمّد"، "فارقلیط" و "ماذماذ" از جمله نام‌های پیامبراکرم در کتاب‌های آسمانی امّت‌های پیشین است.[۳۰] در گفتوگوها و مناظرات علمی امام رضا(ع) با رهبران دینی ادیان دیگر نیز وجود بشارت و نام پیامبراکرم(ص) در تورات و انجیل تأیید شده است ؛[۳۱] امّا درباره وجود این بشارت و یادکرد پیامبراکرم(ص) در اناجیل موجود، برخی با استفاده از بخش‌هایی از انجیل که به‌گونه‌ای با صفات پیامبراکرم یا حوادث نبوت وی و... سازگاری دارند، درصددند برای این‌آیات مصادیقی در انجیل بیابند.
به نقل از برخی گزارش‌ها در نسخه‌هایی از کتاب مقدّس، درباره بشارت به شخصی سخن به‌میان آمده که از ذرّیّه اسماعیل و نامش احمد است [۳۲] هم‌چنین در نسخه عبری سفر پیدایش، ترکیبی به شکل "ماذماذ"، "مادماد"، "مود مود" یا "مید مید" به‌کار رفته [۳۳] که واژه‌شناسانِ زبان عبری آن را به "بسیار زیاد" یا معادل‌های آن ترجمه کرده‌اند [۳۴] و می‌توان آن را با احمد که افعل تفضیل است، مقایسه کرد. هم‌چنین در انجیل یوحنّا از زبان حضرت عیسی(ع) از شخصی به نام "فارقلیط" معرّب واژه یونانی "پاراکلتوس" به‌معنای "تسلّی‌دهنده"، "مدافع"، "وکیل"، "شفیع" و "میانجی" سخن به‌میان آمده است: "و‌من از پدر خواهم خواست و او فارقلیط دیگر به شما خواهد داد که تا ابد با شما خواهد ماند".[۳۵] در جای دیگر آمده است: "لیکن آن فارقلیط یعنی روح‌القدس که پدر او را به اسمِ من خواهد فرستاد، همان شما را هرچیز خواهد آموخت و هرچه من شما را گفتم، به یادِ شما خواهد آورد".[۳۶] "لیکن به‌شما راست می‌گویم که شما را مفید است که من بروم. اگر من نروم، آن فارقلیط به نزد شما نخواهد آمد ؛ امّا اگر بروم، او را به نزد شما خواهم‌فرستاد".[۳۷] برخی از عالمان اسلامی با بیان سازگاری این سخنان با ویژگی‌های پیامبر اکرم(ص) معتقدند: مقصود از فارقلیط در این آیات، همان احمد است ؛ به‌ویژه آنکه حضرت عیسی(ع) آمدن این شخص را به پس از خود وامی‌گذارد و آمدن او را به رفتن خود مشروط می‌کند. برخی از مفسّران برای تأیید این دیدگاه، فارقلیط را از ریشه‌ای به‌معنای حمد گرفته‌اند ؛[۳۸] ولی با وجود این قراین، به‌صورت قطعی نمی‌توان گفت: مقصود از فارقلیط همان احمد، و در انجیل‌های موجود نیز بشارت به آمدن پیامبر اسلام موجود باشد ؛ بلکه آن‌چه به‌طور قطعی می‌توان داوری کرد، وجود اصل بشارت در زبان حضرت عیسی(ع) به آمدن پیامبری است که در قرآن نیز به نام او تصریح شده است.[۳۹]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ «و (یاد کن) آنگاه را که عیسی پسر مریم گفت: ای بنی اسرائیل! من فرستاده خداوند به سوی شمایم، توراتی را که پیش از من بوده است راست می‌شمارم و نویددهنده به پیامبری هستم که پس از من خواهد آمد، نام او احمد است؛ امّا چون برای آنان برهان‌ها (ی روشن) آورد، گفتند: این جادویی آشکار است» سوره صف، آیه ۶.
- ↑ مفردات، ص۲۵۶؛ الکلیات، ص۵۸.
- ↑ روح‌المعانی، مج۱۵، ج۲۸، ص۱۲۷؛ جمع‌الوسائل ج۲، ص۱۸۱ـ۱۸۲.
- ↑ مفردات، ص۲۵۶؛ بصائر ذوی‌التمییز، ج۲، ص۴۹۹؛ عمدة‌الحفاظ، ج۱، ص۴۵۲.
- ↑ عمدة الحفاظ، ج۱، ص۴۵۰.
- ↑ الکلیات، ص۵۸.
- ↑ بصائر ذوی التمییز، ج۲، ص۴۹۹؛ ترتیب العین، ص۴۲۳.
- ↑ مفردات، ص۲۵۶.
- ↑ عمدة الحفاظ، ج۱، ص۴۵۲.
- ↑ کشف الغمه، ج۱، ص۷.
- ↑ شریفی و روحی، مقاله «احمد»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۲.
- ↑ الطبقات، ج۱، ص۷۹.
- ↑ الطبقات، ج۱، ص۱۲۰.
- ↑ الکافی، ج۶، ص۳۴.
- ↑ تفسیر قمی، ج۲، ص۳۷۸.
- ↑ شریفی و روحی، مقاله «احمد»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۲.
- ↑ «و (یاد کن) آنگاه را که عیسی پسر مریم گفت: ای بنی اسرائیل! من فرستاده خداوند به سوی شمایم، توراتی را که پیش از من بوده است راست می‌شمارم و نویددهنده به پیامبری هستم که پس از من خواهد آمد، نام او احمد است؛ امّا چون برای آنان برهان‌ها (ی روشن) آورد، گفتند: این جادویی آشکار است» سوره صف، آیه ۶.
- ↑ الروض الانف، ج۲، ص۱۵۲ـ۱۵۳.
- ↑ تاریخ دمشق، ج۳، ص۴۱۵ـ۴۵۷؛ تفسیر قرطبی، ج۱۸، ص۵۵؛ السیره‌النبویه، ج۱، ص۲۰۴ـ۲۱۴.
- ↑ الشفاء، ج۱، ص۲۲۹؛ الموسوعة الذهبیه، ج۲، ص۶۳۳.
- ↑ جمهرة انساب العرب، ص۴۰۰؛ الاشتقاق، ج۱، ص۹.
- ↑ شریفی و روحی، مقاله «احمد»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۲.
- ↑ «و (یاد کن) آنگاه را که عیسی پسر مریم گفت: ای بنی اسرائیل! من فرستاده خداوند به سوی شمایم، توراتی را که پیش از من بوده است راست می‌شمارم و نویددهنده به پیامبری هستم که پس از من خواهد آمد، نام او احمد است؛ امّا چون برای آنان برهان‌ها (ی روشن) آورد، گفتند: این جادویی آشکار است» سوره صف، آیه ۶.
- ↑ «همان کسان که از فرستاده پیام‌آور درس ناخوانده پیروی می‌کنند، همان که (نام) او را نزد خویش در تورات و انجیل نوشته می‌یابند؛ آنان را به نیکی فرمان می‌دهد و از بدی باز می‌دارد و چیزهای پاکیزه را بر آنان حلال و چیزهای ناپاک را بر آنان حرام می‌گرداند و بار (تکلیف) های گران و بندهایی را که بر آنها (بسته) بود از آنان برمی‌دارد، پس کسانی که به او ایمان آورده و او را بزرگ داشته و بدو یاری رسانده‌اند و از نوری که همراه وی فرو فرستاده شده است پیروی کرده‌اند رستگارند» سوره اعراف، آیه ۱۵۷.
- ↑ «محمد، پیامبر خداوند است و آنان که با وی‌اند، بر کافران سختگیر، میان خویش مهربانند؛ آنان را در حال رکوع و سجود می‌بینی که بخشش و خشنودی‌یی از خداوند را خواستارند؛ نشان (ایمان) آنان در چهره‌هایشان از اثر سجود، نمایان است، داستان آنان در تورات همین است و داستان آنان در انجیل مانند کشته‌ای است که جوانه‌اش را برآورد و آن را نیرومند گرداند و ستبر شود و بر ساقه‌هایش راست ایستد، به گونه‌ای که دهقانان را به شگفتی آورد تا کافران را با آنها به خشم انگیزد، خداوند به کسانی از آنان که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند نوید آمرزش و پاداشی سترگ داده است» سوره فتح، آیه ۲۹.
- ↑ «کسانی که به آنان کتاب (آسمانی) داده‌ایم او را می‌شناسند همان‌گونه که فرزندانشان را می‌شناسند؛ و به راستی دسته‌ای از آنان حق را دانسته پنهان می‌دارند» سوره بقره، آیه ۱۴۶.
- ↑ «آیا جز خداوند را به داوری بجویم حال آنکه اوست که (این) کتاب را روشن به سوی شما فرو فرستاد و کسانی که به آنان کتاب داده‌ایم می‌دانند که آن (قرآن) فرو فرستاده‌ای راستین از سوی پروردگار توست پس به هیچ روی از تردیدکنندگان مباش!» سوره انعام، آیه ۱۱۴.
- ↑ «همان کسان که از فرستاده پیام‌آور درس ناخوانده پیروی می‌کنند، همان که (نام) او را نزد خویش در تورات و انجیل نوشته می‌یابند؛ آنان را به نیکی فرمان می‌دهد و از بدی باز می‌دارد و چیزهای پاکیزه را بر آنان حلال و چیزهای ناپاک را بر آنان حرام می‌گرداند و بار (تکلیف) های گران و بندهایی را که بر آنها (بسته) بود از آنان برمی‌دارد، پس کسانی که به او ایمان آورده و او را بزرگ داشته و بدو یاری رسانده‌اند و از نوری که همراه وی فرو فرستاده شده است پیروی کرده‌اند رستگارند» سوره اعراف، آیه ۱۵۷.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج۱۸، ص۵۵؛ الخصائص الکبری، ج۱، ص۱۳۳؛ معانی الاخبار، ج۱، ص۱۱۶.
- ↑ الخصائص الکبری، ج۱، ص۱۳۳.
- ↑ عیون اخبار الرضا(ع)، ج ۱، ص۳۱۸ ـ ۳۲۰.
- ↑ الطبقات، ج۱، ص۸۳.
- ↑ کتاب مقدس، پیدایش، ۱۷: ۲۰.
- ↑ جلاء الافهام، ص۸۶ـ۸۹.
- ↑ کتاب مقدس، یوحنا، ۱۴: ۱۶.
- ↑ کتاب مقدس، یوحنا، ۱۵: ۲۶.
- ↑ کتاب مقدس، یوحنا، ۱۶: ۷.
- ↑ التحقیق، ج۲، ص۲۸۲.
- ↑ شریفی و روحی، مقاله «احمد»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۲.