علم کلی
- اين مدخل از زیرشاخههای بحث علم معصوم است. "علم کلی معصوم" از چند منظر متفاوت، بررسی میشود:
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسشهای عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم معصوم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
مقدمه
- در مورد اینکه آیا علم امام کلی و تفصیلی است و یا اجمالی سه دیدگاه اساسی وجود دارد برخی قائل هستند علم امام تفصیلی و به جزئیات است اما گروهی دیگر آن را اجمالی میدانند.
دیدگاه اول: نه تفصیلی و نه اجمالی
- برخی از بزرگان مانند شیخ انصاری معتقدند، در باب نوع، کمیت و کیفیت علم امام، به نتیجه روشن و صریحی نمیتوان دست یافت و ادلۀ عقلی و نقلی هیچکدام قضاوت صریح و مفید یقین در این باره به دست نمیدهند. چراکه بعضی روایات دلالت دارند بر اینکه امامان (ع) "ما کان و ما یکون" را میدانند،[۱] وارثان علم پیامبرانند و کانون و معدن علماند[۲] و از سوی دیگر، بعضی دیگر از روایات[۳] دلالت میکنند بر اینکه آنان علم غیب ندارند.[۴]
دیدگاه دوم: قول به تفصیل
ب) گروهی معتقد به تام بودن علوم ایشان هستند؛ تام بودن علم امام بدین معناست، هیچ دانشی نیست که برای غیر خداوند ممکن باشد و امام نسبت به آن آگاه نباشد. مطابق این دیدگاه، امام(ع) به تمام علوم و جزئیات حوادث جهان، در تمام زمانها، در محدودۀ قابل تصور برای غیر خداوند آگاه است. البته برخی دانشها که لازمۀ مقام خداوند است و جز او کسی به آنها آگاه نیست، از فرض این بحث خارج است.[۵]
دیدگاه دوم و نظر برخی بزرگان
- مرحوم مظفر از جمله کسانی است که قائل به عمومیت علم امام است، وی میگوید:[۶] "امام به همۀ حوادث گذشته و آینده و به همه موضوعات خارجی علم حضوری دارد". و ... .[۷] مرحوم کلینی[۸] و مشهور علما[۹] بر اساس یک سلسله روایات میگویند: ائمه (ع) افزون بر علم به احکام شریعت، به تمامی حوادث گذشته، حال و آینده علم داشتند؛ مگر اموری که از اختصاصات علم الهی است؛ مانند زمان فرارسیدن قیامت یا علم به هفتاد و سومین حرف اسم اعظم.[۱۰] البته این نوع علم از ابزارهای امامت بود و برای ایشان ایجاد تکلیف نمی کرد، بلکه امام موظف بود طبق ظواهر امر و مجاری طبیعی و عادی عمل کند.[۱۱] ایشان در مقام آگاهی باطنی، بر اساس علمی که خداوند در جهت انجام رسالت و امامت در اختیار آنان قرار داده، از پایان حوادث و جریانات روزگار و از جمله سرنوشت خویش، با خبر هستند.[۱۲]
احادیث دربارۀ دیدگاه دوم
- افزون بر این، در جوامع حدیثی شیعه در ابواب علم ائمه، احادیث متعددی دربارۀ علم تفصیلی امامان به حوادث روزگار و از جمله فرجام کارشان موجود است. حماد از امام صادق (ع) نقل میکند که فرمودند:[۱۳] «نحن و الله نعلم ما فی السموات و ما فی الارض و ما فی الجنه و ما فی النار و ما بین ذلک» حماد میگوید: من از این فرمایش حضرت مبهوت شدم و به ایشان نگریستم، حضرت خطاب به من سه بار فرمود: «همه اینها را از کتاب خدا میدانم، سپس این آیه را تلاوت فرمود: ﴿وَيَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا عَلَيْهِم مِّنْ أَنفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِكَ شَهِيدًا عَلَى هَؤُلاء وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ﴾[۱۴] سپس باز فرمود: همه اینها را از کتاب خدا میدانم؛ زیرا آن روشنگر همه چیز است و تمام امور را بیان میکند.»[۱۵] احادیث فراوان دیگری نیز از آگاهی معصومان به جفر، جامعه و مصحف خبر دادهاند.[۱۶] علاوه بر این، اموری همانند لطف الهی، ضرورت اتمام نعمت، شاهد بودن پیامبر و امام بر احوال امت و...، نیز مقتضی آگاه بودن امامان از جزئیات حوادث است.[۱۷] خلاصه اینکه امام از آنجا که مظهر جمیع صفات جمال و کمال الهی اند، لذا از جانب خداوند، دارای علم غیب اند، و به همۀ امور احاطه دارند ولی از این نکته نباید غفلت کرد که این نوع علم، در اعمال و رفتار و تکالیف آنان اثری ندارد، زیرا هیچ گاه مخالف قضا و قدر الهی کاری انجام نمیدهند.[۱۸]
دیدگاه سوم: قول به اجمال
- گروهی دیگر معتقد به محدودیت علوم امامان (ع) هستند؛ این گروه معتقدند تام بودن علوم امامان(ع) موجه نیست و ضرورتی ندارد امام(ع) به همۀ امور جهان به طور جزئی و تفصیلی آگاه باشد.[۱۹] برخی نیز به صراحت وجود چنین تمامیتی را نفی کردهاند.[۲۰]
دیدگاه سوم و نظر برخی از بزرگان
- شیخ مفید مینویسد:[۲۱] "اجماع شیعه تنها بر علم امام(ع) بر احکام شرع منعقد است و لزومی ندارد به تمامی وقایع و جزئیات به تفصیل آگاه باشد، لذا اطلاق در علم امام را نمیپذیریم. و هرکس چنین قائل شد؛ بدون دلیل و مدرک سخن گفته است".[۲۲]
- سیدمرتضی[۲۳] از کسانی است که قائل به محدودیت علم امام بوده و میگوید علم امام شامل تمام موضوعات نمیشود.[۲۴] برخی از کسانی که جملۀ سید مرتضی را نقل کرده و بر ایشان اشکال نگرفتهاند، روشن است این نظریه را قبول دارند، مانند صاحب جواهر،[۲۵] میرزای قمی[۲۶] و ...[۲۷].[۲۸]
دلیل اختلاف میان بزرگان
- ریشه این اختلاف، ظهور متفاوت برخی روایاتی است که در این موضوع نقل شده است، بنابراین اثبات یا نفی تام بودن علوم آنان، به تحلیل و جمعبندی روایات این موضوع وابسته است.[۲۹] و این اختلافات گاه به حدی است که جمع میان آنها ممکن نیست به گونه ایی که گروهی،[۳۰] دیگری را اهل ضلالت میدانند.[۳۱]
نتیجه
- در مجموع نمیتوان انکار کرد که بخشی از علوم امامان (ع) تفصیلی و جزئی بوده است. آیات قرآن دربارۀ مسائل جزئی احکام، برخی مباحث مربوط به معاد، نکات اخلاقی، حوادث جاری جامعه زمان پیامبران و ... بهترین شاهد بر آن است که برخی از علوم پیامبران، به مسائل جزئی مربوط بوده است. پیامبران در حوادث و شرایط مختلف، به خداوند روی میآوردند و از او کمک میخواستند و راهنمایی های وحیانی خداوند، یاور آنان بوده است.[۳۲]
پرسشهای وابسته
جستارهای وابسته
منبعشناسی جامع علم معصوم
منابع
هاشمی، سید علی، علم امام تام یا محدود؟
بهدار، محمد رضا، گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه
رنجبر، محسن، بررسی علم امام حسین به شهادت
موسوی، سید امین، گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی
امامخان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام.
- پرونده:9304.jpg پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء
مظفر، محمد حسین، پژوهشی در باب علم امام.
صالحی نجف آبادی، نعمت الله، اقوال علما در علم امام
عظیمی، محمد صادق، سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی
نصیری، محمد حسین، گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات.
خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی
منصوری رامسری، خلیل، بیکرانگی علم امام معصوم
نجفی لاری، سید عبدالحسین، آگاهیهای آسمانی
پانویس
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۶۱ و ۲۶۲
- ↑ صفار، محمد بن حسن بصائرالدرجات، ج ۱، ص ۵۶ و ۱۱۸
- ↑ مفید، محمد بن محمد، الارشاد، ج ۱، ص ۲۵۷
- ↑ ر.ک. بهدار، محمد رضا، گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه، فصلنامه تحقیقات کلامی، ش ۳، ص ۴۱ ـ ۵۳
- ↑ ر.ک. هاشمی، سید علی، علم امام تام یا محدود؟، فصلنامه مشرق موعود، ش ۳۷؛ رنجبر، محسن، بررسی علم امام حسین به شهادت، فصلنامه کلام اسلامی، ش ۵۲، ص ۹۷ ـ ۱۰۱؛ بهدار، محمد رضا، گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه، فصلنامه تحقیقات کلامی، ش ۳، ص ۴۱ ـ ۵۳
- ↑ ر.ک. مظفر، محمد حسین، پژوهشی در باب علم امام، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. صالحی نجف آبادی، نعمت الله، اقوال علما در علم امام، ص ۴۱۱ـ ۴۱۳
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۱۷۹، ح ۱
- ↑ ر.ک. بهدار، محمد رضا، گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه، فصلنامه تحقیقات کلامی، ش ۳، ص ۴۱ ـ ۵۳
- ↑ ر.ک. پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، صفحه؟؟؟؛ رنجبر، محسن، بررسی علم امام حسین به شهادت، فصلنامه کلام اسلامی، ش ۵۲، ص ۹۷ ـ ۱۰۱
- ↑ ر.ک. رنجبر، محسن، بررسی علم امام حسین به شهادت، فصلنامه کلام اسلامی، ش ۵۲، ص ۹۷ ـ ۱۰۱
- ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات ص ۱۲۸ و مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار ج ۲۶ ص ۸ و ج ۹۲ ص ۸۵
- ↑ سورۀ نحل، آیۀ ۸۹
- ↑ ر.ک. منصوری رامسری، خلیل، بیکرانگی علم امام معصوم، وبگاه سماموس
- ↑ ر.ک. رنجبر، محسن، بررسی علم امام حسین به شهادت، فصلنامه کلام اسلامی، ش ۵۲، ص ۹۷ ـ ۱۰۱، پژوهشکدۀ باقرالعلوم
- ↑ ر.ک. رنجبر، محسن، بررسی علم امام حسین به شهادت، پژوهشکدۀ باقرالعلوم؛ منصوری رامسری، خلیل، بیکرانگی علم امام معصوم، وبگاه سماموس
- ↑ ر.ک. امامخان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام، فصل پنجم، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. بهدار، محمد رضا، گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه، فصلنامه تحقیقات کلامی، ش ۳، ص ۴۱ ـ ۵۳؛ نصیری، محمد حسین، گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. هاشمی، سید علی، علم امام تام یا محدود؟، فصلنامه مشرق موعود، ش ۳۷؛ پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، صفحه؟؟؟
- ↑ مفید، محمد بن محمد، المسائل العکبریه، مسأله ۲۰، ص۷۰
- ↑ ر.ک. خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی، ج ۲، ص ۳۸۱؛ رنجبر، محسن، بررسی علم امام حسین به شهادت، فصلنامه کلام اسلامی، ش ۵۲، ص ۹۷ ـ ۱۰۱؛ بهدار، محمد رضا، گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه، فصلنامه تحقیقات کلامی، ش ۳، ص ۴۱ ـ ۵۳؛ عظیمی، محمد صادق، سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی، ص ۱۳۰
- ↑ الانتصار فی انفرادات الامامیه، ص۴۹۴. برای اطلاع از دیدگاه سید مرتضی در باره عدم گستردگی علم امام رجوع شود به دیگر آثار سید از جمله: تنزیه الانبیا ص۱۸۰ و کتاب الشافی ص ۱۸۸
- ↑ ر.ک. بهدار، محمد رضا، گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه، فصلنامه تحقیقات کلامی، ش ۳، ص ۴۱ ـ ۵۳
- ↑ جواهر الکلام، ج۱، ص۱۸۲
- ↑ قوانین الاصول، ج۱، ص۲۲۶
- ↑ کنز الفوائد، ج۱، ص۲۴۵؛ حرعاملی، محمد بن حسن، الفوائد الطوسیه، ص۵۲۰
- ↑ ر.ک. نجفی لاری، سید عبدالحسین، آگاهیهای آسمانی، ص ۴۶ ـ ۴۹؛ موسوی، سید امین، گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی، ص ۲۴۲ـ ۲۲۴۳
- ↑ ر.ک. هاشمی، سید علی، علم امام تام یا محدود؟، فصلنامه مشرق موعود، ش ۳۷
- ↑ کتاب القضاء، ص۵۱. این کتاب از آیتالله میرزا محمدحسن آشتیانی است
- ↑ ر.ک. صالحی نجف آبادی، نعمت الله، اقوال علما در علم امام، ص ۴۱۱ـ ۴۱۳
- ↑ ر.ک. هاشمی، سید علی، علوم برگزیدگان، ص ۱۴۰