رحمت در نهج البلاغه

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث رحمت است. "رحمت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

رحمت در قرآن - رحمت در حدیث - رحمت در نهج البلاغه - رحمت در معارف دعا و زیارات - رحمت در کلام اسلامی - رحمت در اخلاق اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل رحمت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

رحمت واژه‌ای عربی به‌معنای رحم و دل‌سوزی و بخشش آمده و در نهج البلاغه نوزده بار تکرار شده است. شخص دارای صفت رحمت را "رحیم" به‌معنای بخشاینده گویند. صفت رحیم در مرحله کمال مخصوص خداوند است. از این‌رو نقطه آغاز همه سوره‌های قرآن (به‌جز یک مورد) با جمله بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، (به نام خداوند بزرگ بخشاینده همیشه بخشایشگر) آغاز می‌شود. امام علی از رحمت خدا، با عنوان "رحمتی همیشه برقرار" یاد می‌کند^[۱]. قرآن کریم نیز از وجود پیامبر اکرم به‌عنوان رحمتی برای عالمیان نام می‌برد^[۲]^[۳].
رحمت، احساس و بخشش از موجودی به موجودات دیگر سرایت می‌کند. شخص رحیم دیگران را زیر پوشش لطف و احسان خود قرار می‌دهد و از رنج دیگران، رنج می‌برد. رحمت انسان بر دیگر موجودات، او را مورد رحمت الهی قرار می‌دهد. خداوند رحمت خویش را از کسانی که فاقد رحمت‌اند، دریغ می‌دارد. از پیامبر اکرم روایت است که رحمت خدا تنها شامل افراد مهربان می‌شود و هر کس نسبت به دیگران رحمت نداشته باشد مورد رحمت خدا قرار نمی‌گیرد. امام علی (ع) این نکته را در نظر دارد و می‌فرماید: "بر زیردست خویش رحمت آور تا فرادستت بر تو رحمت آورد و فراموشی وی را با فراموشی‌ات و نافرمانی‌اش را با نافرمانی‌ات از خدایت و احتجاج او را به رحمت خودت با احتجاج خودت با نیکی و مهربانی نسبت به مردم از خداوند طلب رحمت می‌کند. امام از طلب رحمت، با عنوان رساترین چیزی که به‌واسطه آن می‌توان از خدا طلب رحمت کرد، یاد می‌کند و مهربانی با ناتوانان را موجب ریزش رحمت خداوند می‌داند^[۴].
انسان‌ها در این دنیا می‌توانند نسبت به دیگران رحمت و بخشش کنند و بدین وسیله خود را متصف به صفت رحمت الهی گردانند تا رحمت و نجات خداوند شامل حال آن‌ها شود. امام (ع) در مورد رحمت و بخشش بر دیگران مواردی را ذکر می‌کند. در مورد بخشش، کمیّت مطرح نیست، مهم آن است که انسان‌ها خود را برای این امر آماده کنند. از این‌رو فرمود: از بخشش اندک شرم مدار، که نومید ساختن کمتر از آن است^[۵]. انسان‌ها چون بر دیگران تفضل کنند و رحمتی فرود آورند، عوض آن را از خداوند دریافت می‌کنند. امام (ع) با عباراتی چند به این مطلب اشاره کرده است: به بازماندگان دیگران نیکی کنید تا به بازماندگانتان نیکی کنند^[۶]. کسی‌که به عوض یقین داشته باشد، در بخشش جوان‌مردی کند^[۷]. آن‌که با دست کوتاه ببخشد از دست بلند (پاداش) دریافت کند^[۸]. اعطا، آن‌گاه جنبه رحمت و بخشش پیدا می‌کند که پیش از ابراز و درخواست صورت گیرد. امام علی (ع) در این زمینه می‌فرماید: بخشندگی آن است که قبل از درخواست نیازمند باشد، امّا پس از درخواست، یا از سر شرمندگی است یا از ترس نکوهش^[۹]. امام (ع) در عین حال که بر رحمت و بخشش تأکید دارد، انسان‌ها را متوجه اصل اعتدال و میانه‌روی که از اصول اساسی اسلام است می‌کند و می‌فرماید: دست و دل‌باز و بخشنده باش، ولی از ریخت و پاش بپرهیز و در زندگی اندازه نگه‌دار، امّا سخت مگیر^[۱۰]^[۱۱].

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

منابع

دانشنامه نهج البلاغه ج۱

پانویس

↑ «الَّذِي لَا تَبْرَحُ مِنْهُ رَحْمَةٌ»؛ نهج البلاغه، خطبه ۴۵
↑ وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ؛ سوره انبیاء، آیه ۱۰۷
↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 429.
↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 429.
↑ «لَا تَسْتَحِ مِنْ إِعْطَاءِ الْقَلِيلِ، فَإِنَّ الْحِرْمَانَ أَقَلُّ مِنْهُ»؛ نهج البلاغه، حکمت ۶۴
↑ «فَوَالَّذِي وَسِعَ سَمْعُهُ الْأَصْوَاتَ، مَا مِنْ أَحَدٍ أَوْدَعَ قَلْباً سُرُوراً إِلَّا وَ خَلَقَ اللَّهُ لَهُ مِنْ ذَلِكَ السُّرُورِ لُطْفاً، فَإِذَا نَزَلَتْ بِهِ نَائِبَةٌ جَرَى إِلَيْهَا كَالْمَاءِ فِي انْحِدَارِهِ حَتَّى يَطْرُدَهَا عَنْهُ، كَمَا تُطْرَدُ غَرِيبَةُ الْإِبِلِ»؛ نهج البلاغه، حکمت ۲۵۶
↑ «مَنْ أَيْقَنَ بِالْخَلَفِ، جَادَ بِالْعَطِيَّةِ»؛ نهج البلاغه، حکمت ۱۳۲
↑ «مَنْ يُعْطِ بِالْيَدِ الْقَصِيرَةِ، يُعْطَ بِالْيَدِ الطَّوِيلَةِ»؛ نهج البلاغه، حکمت ۲۲۴
↑ «السَّخَاءُ مَا كَانَ ابْتِدَاءً؛ [فَإِذَا] فَأَمَّا مَا كَانَ عَنْ مَسْأَلَةٍ، فَحَيَاءٌ وَ تَذَمُّمٌ»؛ نهج البلاغه، حکمت ۵۰
↑ «كُنْ سَمْحاً وَ لَا تَكُنْ مُبَذِّراً، وَ كُنْ مُقَدِّراً وَ لَا تَكُنْ مُقَتِّراً»؛ نهج البلاغه، حکمت ۳۲
↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 429- 430.

[1] «الَّذِي لَا تَبْرَحُ مِنْهُ رَحْمَةٌ»؛ نهج البلاغه، خطبه ۴۵

[2] وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ؛ سوره انبیاء، آیه ۱۰۷

[3] دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 429.

[4] دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 429.

[5] «لَا تَسْتَحِ مِنْ إِعْطَاءِ الْقَلِيلِ، فَإِنَّ الْحِرْمَانَ أَقَلُّ مِنْهُ»؛ نهج البلاغه، حکمت ۶۴

[6] «فَوَالَّذِي وَسِعَ سَمْعُهُ الْأَصْوَاتَ، مَا مِنْ أَحَدٍ أَوْدَعَ قَلْباً سُرُوراً إِلَّا وَ خَلَقَ اللَّهُ لَهُ مِنْ ذَلِكَ السُّرُورِ لُطْفاً، فَإِذَا نَزَلَتْ بِهِ نَائِبَةٌ جَرَى إِلَيْهَا كَالْمَاءِ فِي انْحِدَارِهِ حَتَّى يَطْرُدَهَا عَنْهُ، كَمَا تُطْرَدُ غَرِيبَةُ الْإِبِلِ»؛ نهج البلاغه، حکمت ۲۵۶

[7] «مَنْ أَيْقَنَ بِالْخَلَفِ، جَادَ بِالْعَطِيَّةِ»؛ نهج البلاغه، حکمت ۱۳۲

[8] «مَنْ يُعْطِ بِالْيَدِ الْقَصِيرَةِ، يُعْطَ بِالْيَدِ الطَّوِيلَةِ»؛ نهج البلاغه، حکمت ۲۲۴

[9] «السَّخَاءُ مَا كَانَ ابْتِدَاءً؛ [فَإِذَا] فَأَمَّا مَا كَانَ عَنْ مَسْأَلَةٍ، فَحَيَاءٌ وَ تَذَمُّمٌ»؛ نهج البلاغه، حکمت ۵۰

[10] «كُنْ سَمْحاً وَ لَا تَكُنْ مُبَذِّراً، وَ كُنْ مُقَدِّراً وَ لَا تَكُنْ مُقَتِّراً»؛ نهج البلاغه، حکمت ۳۲

[11] دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 429- 430.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]