خطابیه چه فرقه‌ای بودند و چه باورهایی داشتند؟ (پرسش)

خطابیه چه فرقه‌ای بودند و چه باورهایی داشتند؟
موضوع اصلی	بانک جمع پرسش و پاسخ سیره اجتماعی معصومان
مدخل اصلی	خطابیه

خطابیه چه فرقه‌ای بودند و چه باورهایی داشتند؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث سیره اجتماعی معصومان است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی سیره اجتماعی معصومان مراجعه شود.

پاسخ نخست

علی اکبر ذاکری

حجت الاسلام و المسلمین علی اکبر ذاکری در کتاب «سیره فرهنگی و اجتماعی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه» در این‌باره گفته‌ است:

«خطابیه گروهی منسوب به ابوالخطاب، محمد بن مقلاص اسدی کوفی است. وی در زمان امام صادق(ع) زندگی می‌کرده و قایل به الوهیت امام صادق(ع) و بعد الوهیت خود شده است. می‌توان گفت پس از خوارج بیشترین روایات در کتب اربعه در مذمت ابو الخطاب و طرفدارانش نقل شده است. آنان از میان شیعیان برخاستند و دارای عقیدۀ فاسد بودند. توجه به شرح حال ابوالخطاب و دیگر گروه‌های ایجادشده در قرن دوم هجری، بسیار عبرت آموز است و حکایت از آن دارد که انسان‌های به ظاهر شریف و فعال در عرصه فرهنگی، ممکن است دچار تغییر عقیده و گرفتار اندیشه‌های نادرست شوند. آنان خود را محور فرض کردند و دوست داشتند عده‌ای طرفدار و پیرو و مرید داشته باشند و برای رسیدن به اهداف پلید خود، خیانت‌ها و اعمال زشتی را مرتکب شدند. این هشداری است برای ما که بدانیم ممکن است امروزه ما هم گرفتار افرادی مشابه آنان شویم.

عقاید و دیدگاه‌های خطابیه: در منابع حدیثی و رجالی عقاید و دیدگاه‌های فقهی خاصی از خطابیه نقل شده که از طرف امام رد و نقد شده است؛ اینها را می‌توان در دو دسته ارائه کرد.

• دیدگاه‌های فقهی

1. یکی از نظرهای فقهی نقل شده از خطابیه، درباره وقت نماز مغرب است که به نظر می‌رسد در میان مردم کوفه (در محل سکونت ابو الخطاب) انعکاس گسترده و غیرمتعارفی داشته و امام صادق(ع) با آن شدیداً مخالفت کرده است؛ به همین جهت وقت افطار هم مورد بحث قرار گرفته که به نظر خطابیه افطار با تأخیر بوده که شیخ طوسی دراین باره سخن گفته است.
2. مسئله دیگر بحث روزه ماه شعبان است. خطابیه روزه شعبان را واجب می‌دانستند که شیخ طوسی به نقد نظر آنان می‌پردازد.
3. مسئله دیگر حکم حرمت گوشت شتر خراسانی و کبوتری است که پاهایش پر دارد. شیخ طوسی دراین باره توضیحاتی ارائه کرده است.
4. یکی از موضوعات ذکر شده این است که خطابیه به نفع طرفداران خود گواهی دروغ می‌دادند. این مطلب در برخی کتب فقهی شیعه و بسیاری از کتب لغت به عنوان ویژگی خطابیه بیان شده است.

• دیدگاه‌های کلامی و عقیدتی: درباره عقاید انحرافی این گروه نکات زیادی در کتب حدیث، فرق و رجال کشی آمده است. قاضی نعمان در دعائم الاسلام درباره اندیشه این گروه می‌نویسد: ابوالخطاب در عصر امام صادق(ع) و از بزرگ‌ترین داعیان حضرت بود. وی گرفتار همان مشکلی شد که مغیره گردید؛ پس کفر ورزید و ادعای پیامبری نمود و تصور کرد که جعفر بن محمد(ع) خداست. خداوند از قول او منزه است. او تمام محارم را حلال دانست و اجازه ارتباط با آنان را داد. زمانی که انجام کاری بر یارانش مشکل می‌شد، نزد وی آمده، از او می‌خواستند به آنان تخفیف دهد؛ او هم دستور ترک آن را می‌داد تا اینکه جمیع واجبات را ترک کردند و تمام محارم را حلال دانستند و حرام را انجام دادند و برای آنان مجاز دانست که برخی از آنان برای برخی همکیشان خود گواهی دروغ دهند و گفت: هر کس امام را شناخت، هر چیزی که بر او حرام بوده، حلال می‌شود. این اخبار وقتی به امام صادق(ع) رسید، بر او جز با لعن امکان دسترسی نداشت. او را لعن کرد و از او برائت جست و یارانش را جمع کرد و این مطلب را به آنان گفت و در نامه‌هایی که به شهرها فرستاد، از آنان برائت جست و آنان را لعن کرد و این بیشترین چیزی بود که می‌توانست انجام دهد و این موضوع بر امام صادق(ع) بسیار ناگوار بود و او را به مشکل انداخت و دچار ترس و نگرانی کرد.

این گزارش عقاید خطابیه را به طور کامل بیان کرده است. به نظر می‌رسد که به سبب تحلیل حرام‌ها بوده که امام صادق(ع) در نامه‌ای که به وی می‌نویسد، این ادعای نقل شده از ابوالخطاب را رد می‌کند. او مدعی بود که خمر و زنا نام افراد است. و منظور از نماز، روزه و فواحش مردی است. حضرت می‌فرماید: چنین نیست که می‌گویی؛ ما اصل خیر [[[حق]]] و نیکی هستیم و فروع آن طاعت الهی است و دشمن اهل بیت اصل شرّ است و فرع آن، معصیت و کارهای زشت است. چگونه اطاعت می‌شود کسی که شناخته نشود و چگونه شناخته شود، کسی که اطاعت نمی‌شود (و درنتیجه شناخت و اطاعت امام را لازم می‌شمرد).

در اصل زید نرسی که خبر آن در مستدرک الوسایل هم آمده، راوی گوید: با عبید بن زراره خدمت امام صادق(ع) رسیدیم وقتی گفتیم: ابوالخطاب درباره شما ادعای بزرگی دارد (شما را خدا می‌خواند) و افراد را (به این بهانه) به سوی خود خوانده و طرفدارانش تصور می‌کردند وی به معراج رفته و در بازگشت گفته است لَبَّيْكَ يَا جَعْفَرَ و این را از معراج آورده است، حضرت چنان اشک ریخت که قطرات آن بر گونه‌هایش فرو غلطید. در روایتی در روضه کافی آمده وقتی که تعبیر لَبَّيْكَ يَا جَعْفَرَ را حضرت از مردی سیاه در مدینه می‌شنود به شدت ناراحت می‌شود و ابوالخطاب را لعن می‌نماید که نشان می‌دهد این تفکر در مدینه هم نفوذ داشته است.

در روایتی در دعائم الإسلام امام صادق(ع) خطاب به مفضل بن عمر از ادعاها و اعتقادات خطابیه اعلام برائت می‌کند و به او می‌فرماید به یاران ابوالخطاب بگو که ما بنده خدا هستیم. سخن حضرت چنین است: "ای مفضل، این مرد دروغگوی کافر تصور کرده من خدا هستم. پاک و منزه است خدایی که جز او پروردگار من و پروردگار پدرانم نیست. او خدایی است که ما را آفرید و به ما عنایت نمود و بخشید؛ پس ما نشانه‌های هدایت و حجت عظمای الهی هستیم. به سوی اینها یعنی یاران ابوالخطاب برو و به آنان بگو: ما مخلوق و بندگان پرورش یافته (خداوند یکتا) هستیم".

امام صادق(ع) در این حدیث ادعای ابوالخطاب را رد کرده است و از مفضل می‌خواهد که پیام ایشان را به یاران ابوالخطاب برساند که نه تنها او خدا نیست، بلکه پدرانش نیز آفریده الهی هستند.

ابوالخطاب معتقد بود شناخت امام کافی است و نیازی به عمل نیست. او این نکته را از امام صادق(ع) می‌پرسد که حضرت تکذیب می‌کند و می‌افزاید: من ذکر نموده ام که شرط قبول عمل، شناخت امام است. به امام صادق(ع) گفته شد: ابوالخطاب از قول شما نقل می‌کند که به او فرموده‌ای، هرگاه حق را شناختی (یعنی امام را)، آن گونه که می‌خواهی عمل کن؛ حضرت فرمود: خداوند ابوالخطاب را لعنت کند؛ به خدا سوگند به او این گونه نگفته‌ام؛ بلکه گفتم: هرگاه حق را شناختی، پس آن گونه که می‌خواهی از کار خیر عمل کن؛ زیرا خداوند از تو خیر را می‌پذیرد. به درستی که خداوند عزوجل می‌فرماید: ﴿مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فِيهَا بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾ و می‌فرماید: ﴿مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً﴾.

در روایت هاشم صاحب برید که نقل کردیم، نشانه‌ای از این اعتقاد ابوالخطاب دیده می‌شود که معتقد بود هر کس شناخت امام را نداشته باشد و بشنود و ایمان نیاورد، کافر است. از برخی روایات استفاده می‌شود که ابوالخطاب در فهم معنی محَدَّث (کسی که خداوند به وی کمک می‌کند و نکاتی به قلب وی الهام می‌نماید) دچار مشکل شده و تفاوت و به تعبیر روایت، تأویل محَدّث و نبی را نشناخته است؛ یعنی این را درست نفهمیده است که امامان مانند داوود پیامبر(ص) داوری می‌نمایند و در هنگام مشکل، توسط روح القدس به آنان کمک می‌شود. وی امامان را پیامبر(ص) و خود را نماینده آنان دانسته، سپس امام صادق(ع) را خدا و خود را پیامبر(ص) وی معرفی کرده است؛ آن گاه خود را خدا دانسته است. راجع به ابوالخطاب و یاران و اندیشه‌های وی روایات متعددی در رجال کشی ذکر شده است که برخی در مذمت وی و برخی در زشتی کار وی و کسانی است که مانند وی، چنین عقیده‌ای داشته‌اند. در منابع و کتب اهل سنت و در روایت هاشم صاحب برید که نقل کردیم، نشانه‌ای از این اعتقاد ابوالخطاب دیده می‌شود که معتقد بود هر کس شناخت امام را نداشته باشد و بشنود و ایمان نیاورد، کافر است. از برخی روایات استفاده می‌شود که ابوالخطاب در فهم معنی محَدَّث (کسی که خداوند به وی کمک می‌کند و نکاتی به قلب وی الهام می‌نماید) دچار مشکل شده و تفاوت و به تعبیر روایت، تأویل محَدّث و نبی را نشناخته است؛ یعنی این را درست نفهمیده است که امامان مانند داوود پیامبر(ص) داوری می‌نمایند و در هنگام مشکل، توسط روح القدس به آنان کمک می‌شود. وی امامان را پیامبر(ص) و خود را نماینده آنان دانسته، سپس امام صادق(ع) را خدا و خود را پیامبر(ص) وی معرفی کرده است؛ آن گاه خود را خدا دانسته است. راجع به ابوالخطاب و یاران و اندیشه‌های وی روایات متعددی در رجال کشی ذکر شده است که برخی در مذمت وی و برخی در زشتی کار وی و کسانی است که مانند وی، چنین عقیده‌ای داشته‌اند. در منابع و کتب اهل سنت و کتب تاریخی و فِرَق نکات دیگری از عقاید او ذکر شده است. خطابیه معتقد بودند منظور از جبت و طاغوت و خمر و میسر دو خلیفه اول هستند»

منبع‌شناسی جامع سیره اجتماعی معصومان

• کتاب‌شناسی سیره اجتماعی معصومان؛
• مقاله‌شناسی سیره اجتماعی معصومان؛
• پایان‌نامه‌شناسی سیره اجتماعی معصومان.

پانویس