بهداشت

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت

نسخه‌ای که می‌بینید نسخه‌ای قدیمی از صفحه‌است که توسط Heydari (بحث | مشارکت‌ها) در تاریخ ‏۱ ژانویهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۲۱:۰۰ ویرایش شده است. این نسخه ممکن است تفاوت‌های عمده‌ای با نسخهٔ فعلی بدارد.

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

مقدمه

بهداشت فردی

نظافت

  • پاکیزگی، جایگاه والایی در سیره و کلام رسول خدا(ص) دارد و ایشان پاکیزگی را می‌ستود و پیوسته مسلمانان را به رعایت آن توصیه می‌کرد و می‌فرمود: "خداوند، پاک است و شخص پاک را دوست دارد؛ پاکیزه است و پاکیزگی را دوست دارد"[۲]. پس "خودتان را با هر وسیله‌ای که می‌توانید، پاکیزه کنید؛ زیرا خداوند متعال اسلام را بر پایه پاکیزگی بنا کرده است و هرگز کسی به بهشت نمی‌رود، مگر اینکه پاکیزه باشد"[۳]. و می‌فرمود: "همانا اسلام، پاکیزه است، پس شما هم پاکیزه باشید؛ زیرا جز فرد پاکیزه، کسی به بهشت نمی‌رود"[۴] و "خداوند، عبادت کننده پاکیزه را دوست دارد"[۵][۶].
  • نظافت بدن نیز جزئی از این پاکیزگی هاست که همواره رسول خدا(ص) بر آن تأکید داشت. نقل شده است، آن حضرت، هر هفته موهای سر و محاسنش را با سدر[۷] یا گل خطمی می‌شست[۸] و سبیل خود را کوتاه می‌کرد[۹]؛ کوتاه کردن موی سبیل به طوری که لب، آشکار شود، از سنت‌های ایشان به شمار می‌رفت[۱۰]. ایشان می‌فرمود: "سبیل و موی بینی خود را بچینید و خود را بر این کار مجبور کنید[۱۱]"؛ "چرا که سبیل بلند، مخفی‌گاه و جولانگاه شیطان [آلودگی است]"[۱۲][۱۳].
  • غسل جمعه هم از دیگر سنت‌های ایشان بود[۱۴] و مردم را نیز بدین امر سفارش بسیار می‌کرد. آن حضرت در سفارش‌های خود به امیرالمؤمنین علی(ع) فرموده است: "ای علی! مردم باید هر هفت روز یک بار، غسل کنند (حمّام بروند). پس هر جمعه غسل کن؛ حتی اگر لازم شود که برای تهیّه آب آن، خوراک روزانه‌ات را بفروشی و گرسنه بمانی؛ زیرا هیچ امر مستحبّی، بالاتر از غسل جمعه نیست"[۱۵][۱۶].
  • همچنین نوره کشیدن در هر پانزده روز یک بار، از سنت‌های ایشان بود[۱۷] و در این می‌فرمود: "هیچ کدام از شما شارب و موی شرمگاه و زیر بغل را بلند نگذارد؛ زیرا شیطان آن جا را برای مخفی شدن انتخاب می‌کند و در آن پنهان می‌شود"[۱۸][۱۹].
  • آن حضرت پیش از نماز جمعه، ناخن‌هایش را کوتاه می‌کرد[۲۰] و از گرفتن ناخن با دندان نهی می‌فرمود[۲۱]. ایشان کوتاه کردن ناخن‌ها را مانع [بروز] درد بزرگ و از عواملی می‌دانست که بر روزی انسان می‌افزاید[۲۲][۲۳].
  • رسول اکرم(ص) برای تقویت چشم، هر شب، سرمه می‌کشید[۲۴] و این کار را باعث زیادشدن نور چشم می‌دانست[۲۵]. روایت شده است که ایشان پیش از خوابیدن، چهار مرتبه به چشم راست و سه مرتبه به چشم چپ، سرمه می‌کشید[۲۶][۲۷].
  • توجه پیامبر(ص) به بهداشت فردی به حدی بود که حتی در مسافرت هم از آن غافل نبود و پیوسته پنج چیز را همراه داشت: "آیینه، سرمه دان، شانه، مسواک و قیچی"[۲۸][۲۹].

بهداشت دهان و دندان

  • رسول خدا(ص) مسواک می‌زد و بر آن بسیار تأکید داشت. آن حضرت پیش از خواب و پس از آن[۳۰] و پیش از هر نماز[۳۱] مسواک می‌کرد و می‌فرمود: "اگر نبود که کار را بر امتم دشوار سازم، به آنان امر می‌کردم که برای هر نماز مسواک بزنند"[۳۲]. و می‌فرمود: "آن قدر به مسواک زدن فرمان داده شدم که ترسیدم بر من واجب شود"[۳۳]. و همچنین می‌فرمود: "اگر مردم از فواید مسواک آگاه بودند، آن را با خویش به بستر می‌بردند"[۳۴]. آن حضرت، از عرض دندان مسواک می‌کرد[۳۵] و می‌فرمود: "دندان هایتان را از عرض (عمودی) مسواک بزنید، نه از طول (افقی)"[۳۶]. آن حضرت، مسلمانان را از مسواک کردن در حمام نهی می‌کرد[۳۷][۳۸].
  • خلال کردن دندان نیز از دیگر اموری بود که رسول خدا(ص) بر آن تأکید داشت و مسلمانان را به خلال کردن سفارش می‌کرد و می‌فرمود: "خلال کنید، به درستی که خلال برای لثه‌ها مفید و آن، تمییز کننده دهان است"[۳۹]. استنشاق و مضمضه کردن هم از سنت‌های ایشان به شمار می‌آمد[۴۰] و بر آن تأکید می‌ورزید و می‌فرمود: «تَخَلَّلُوا عَلَى الطَّعَامِ وَ تَمَضْمَضُوا»[۴۱]؛ پس از غذا، خلال و مضمضه کنید[۴۲].

بهداشت لباس

  • همواره لباس ایشان پاکیزه بود و دیگران را نیز به نظافت لباس توصیه می‌کرد و می‌فرمود: "هر کس که لباسی به تن می‌کند، لازم است آن را تمیز کند"[۴۳]. آن حضرت به رنگ‌ها نیز توجه داشت و رنگ سبز را برای لباس خود می‌پسندید[۴۴] و از میان جامه‌های گوناگون، پوشیدن پیراهن سفید را بیشتر دوست داشت[۴۵] و می‌فرمود: "لباس سفید بپوشید؛ چرا که لباس سفید، پاک‌تر و پاکیزه‌تر است و مردگانتان را در پارچه‌های سفید کفن کنید"[۴۶]؛ از لباس سیاه کراهت داشت و رنگ سیاه را نمی‌پسندید؛ مگر در سه چیز: عمامه، کفش و عبا[۴۷][۴۸].
  • جنس لباسش بیشتر از پنبه بود و جز در حال ناچاری، لباس پشمی و مویی نمی‌پوشید[۴۹]. عطر را دوست می‌داشت و بوی خوش را مایه تقویت قلب[۵۰] و افزونی عقل[۵۱] می‌شمرد. همچنین بر پوشیدن کفش خوب تأکید می‌کرد و پوشیدن کفش خوب و مناسب را باعث طولانی‌تر شدن عمر می‌دانست[۵۲][۵۳].

بهداشت تغذیه

  • از مصادیق بارز رعایت بهداشت، رعایت بهداشت تغذیه است. رسول خدا(ص) در این باره نیز توصیه‌های بسیاری به مسلمانان داشت. ایشان معده را خانه همه دردها و پرهیز را ریشه همه درمان‌ها معرفی کرده[۵۴] و فرموده است: "آدمی ظرفی بدتر از شکم را پر نکرده است و حال آنکه برای او تنها چند لقمه‌ای که نیرویش را تأمین کند، کافی است؛ چنانچه که نفس بر او غلبه یافت [و نتوانست خویشتن داری کند] پس یک سوم [معده اش] برای غذا و یک سوم آن را برای آب و یک سوم دیگر آن برای نفَسش باشد"[۵۵]. ایشان بر کم خوری و پرهیز از پرخوری تأکید می‌ورزید و چاره تندرستی را در چهار چیز می‌دانست: "کم گفتن، کم خفتن، کم راه رفتن، کم خوردن"[۵۶][۵۷].
  • نقل شده است، رسول خدا(ص) تا گرسنه نمی‌شد غذا نمی‌خورد و می‌فرمود: "ما گروهی هستیم که تا گرسنه نشویم، نمی‌خوریم و چون خوردیم، پیش از سیر شدن، از غذا دست می‌کشیم"[۵۸]. آن حضرت، پیش از خوردن و پس از آن، دستانش را می‌شست[۵۹]. شروع غذای رسول خدا(ص) با نمک بود و دیگران را نیز به این کار توصیه می‌کرد[۶۰] و می‌فرمود: "غذا را با نمک آغاز کنید که داروی هفتاد درد است"[۶۱]. دست راستش مخصوص غذا بود و با آن لقمه بر می‌داشت و دست چپش بیشتر به دیگر امور اختصاص داشت[۶۲]. به خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها نمی‌دمید[۶۳] و دیگران را از این کار نهی می‌کرد[۶۴][۶۵].
  • غذا را داغ نمی‌خورد و می‌فرمود: "خداوند به ما آتش نخورانیده است؛ غذای داغ برکت ندارد پس، آن را سرد کنید"[۶۶]. افراد را از ترک کردن خوردن شام برحذر می‌داشت و می‌فرمود: "شام خوردن را ترک نکنید، گرچه به خوردن چند دانه خرمای خشکیده باشد"[۶۷]؛ زیرا "ترک آن باعث خرابی بدن و پیری و درهم شکستگی جسم است"[۶۸]. ظروف سرپوش‌دار را می‌پسندید[۶۹] و می‌فرمود: "بر درهایتان قفل بزنید؛ روی ظرف‌ها را بپوشانید و دهانه مشک‌ها را ببندید؛ زیرا شیطان (آلودگی) نمی‌تواند از در بسته وارد شود"[۷۰][۷۱].
  • رسول خدا(ص) به نوشیدن آب در سه جرعه تأکید داشت و می‌فرمود: "هر کس از شما آب را در سه نفس بنوشد، ایمن خواهد بود"[۷۲]. از نوشیدن آب در حال بی‌میلی منع می‌کرد و می‌فرمود: "هرگاه میل دارید، آب بنوشید؛ وگرنه از نوشیدن آن خودداری کنید"[۷۳]. در هنگام آشامیدن، نفس نمی‌کشید و اگر می‌خواست نفس بکشد، ظرف آب را از دهانش دور نگه می‌داشت[۷۴]. از ظروف شکسته آب نمی‌نوشید[۷۵] و از نوشیدن آب در ظروف طلایی و نقره‌ای نهی می‌کرد[۷۶][۷۷].
  • ایشان هرگاه غذایی چرب می‌خورد، کمتر آب می‌نوشید؛ از ایشان پرسیده شد: "چرا کم آب می‌نوشید؟" می‌فرمود: "برای این‌گونه غذا بهتر است کم آب بنوشید"[۷۸][۷۹].
  • رسول خدا(ص) بر خوردن سحری در سحرهای ماه رمضان بسیار تأکید داشت و سحری خورندگان را مشمول سلام خداوند و فرشتگانش دانسته، می‌فرمود: "لازم است هر کدامتان سحری بخورید؛ هر چند به نوشیدن جرعه‌ای آب[۸۰] یا خوردن دانه‌ای خرمای خشکیده باشد"[۸۱]. همچنین، آن حضرت به روزه‌داران توصیه می‌کرد که در زمان افطار، با خرما افطار کنند و اگر خرما نیافتند، با آب؛ چرا که آب، پاک کننده است[۸۲][۸۳].

تغذیه سالم

  • در سیره و کلام رسول خدا(ص) تغذیه سالم از اصول بهداشت و سلامت جسمی فرد به شمار می‌آمد و ایشان در کنار توصیه‌های بهداشتی، بر لزوم تغذیه سالم پیوسته تأکید داشته، افراد را به خوردن غذاها و میوه‌های مقوی و مغذی توصیه می‌فرمود؛ از غذاهایی که حضرت افراد را بسیار به خوردن آن سفارش می‌کرد، شیر بود و می‌فرمود: «لَيْسَ شیء يُجْزِي مَكَانَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ غَيْرُ اللَّبَنِ »[۸۴]؛ جانشینی بهتر [و کامل تر] از شیر برای غذا و نوشیدنی یافت نمی‌شود. نبی خاتم(ص) عسل را نیز غذایی بسیار مفید دانسته، بر خوردن آن، بسیار تأکید می‌ورزید[۸۵].
  • ایشان عسل را "شفای دردها معرفی کرده"[۸۶]، می‌فرمود: «مَنْ أَرَادَ الْحِفْظَ فَلْيَأْكُلِ الْعَسَلَ»[۸۷]؛ هر که می‌خواهد سلامتی اش حفظ شود، پس، عسل بخورد. ایشان درباره استفاده از روغن زیتون می‌فرمود: «كُلُوا الزَّيْتَ وَ ادَّهِنُوا بِهِ فَإِنَّهُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ »[۸۸]؛ روغن زیتون بخورید و آن را [برای استشفا] به بدن بمالید؛ به درستی که درخت زیتون، درختی خجسته است[۸۹].
  • همچنین افراد را به خوردن پیاز توصیه می‌فرمود و سفارش می‌کرد که "چون به سرزمینی در آمدید، از پیاز آن بخورید تا وبای (بیماری‌های) آن سرزمین را از شما دور کند"[۹۰]. به خوردن سیر نیز سفارش می‌کرد و می‌فرمود: "سیر بخورید و آن بیماری‌ها را درمان کنید؛ چرا که درمان هفتاد درد، در آن است"[۹۱]. حضرت، برنج را می‌ستود و می‌فرمود: "برنج، نیکو دارویی است؛ سرد است و سالم و برکنار از هر بیماری"[۹۲]. ایشان پنیر را "درد" می‌خواند؛ ولی می‌فرمود که اگر با گردو خورده شود، درمان است[۹۳][۹۴].

حجامت

  • رسول خدا(ص) در کنار دیگر توصیه‌های بهداشتی، حجامت را نیز از راه‌های پیشگیری و درمان بیماری‌ها می‌دانست و حجامت را "بهترین داروها"، معرفی کرده[۹۵]، می‌فرمود: "اگر در چیزی درمانی باشد، در نیشتر حجامتگر و شربتی از عسل است[۹۶]. رسول خاتم(ص) از حجامت در روزهای چهارشنبه و جمعه نهی می‌کرد[۹۷][۹۸].

تفریح و عبادت؛ دیگر عوامل سلامت

بهداشت محیط و اجتماع

  1. نظافت و پاکیزگی محیط منزل: پیامبر خدا(ص) خاکروبه را لانه شیطان دانسته[۱۰۵]، مردم را از انباشتن آن در پشت درها برحذر می‌داشت و توصیه می‌کرد که زباله را شب در خانه‌های خود نگه ندارید و آن را در روز به بیرون از خانه منتقل کنید[۱۰۶] و می‌فرمود: "برکت از خانه‌ای که در آن، خاکروبه باشد، برداشته می‌شود"[۱۰۷]. همچنین آن حضرت، لانه عنکبوت را خانه شیطان‌ها (آلودگی ها) در منزل[۱۰۸] و همچنین دستمال آلوده به چربی و بوی گوشت را خوابگاه شیطان‌ها دانسته، توصیه می‌کرد که آن را در خانه نگه ندارید[۱۰۹][۱۱۰].
  2. پاکیزگی کوچه و خیابان : رسول خدا(ص) آب و جارو کردن کوچه و تمیزی جلوی درب خانه‌ها را عامل بی‌نیازی خوانده[۱۱۱]، مسلمانان را به این کار تشویق می‌کرد. همچنین مسلمانان را به تمیز کردن محل رفت و آمدها از اشیای مزاحم ترغیب می‌کرد و می‌فرمود: "هر کس از راه مسلمانان چیزی را بردارد که مایه آزار آنان است، خداوند، ثواب قرائت چهارصد آیه از قرآن را به او عطا می‌کند که هر حرفی از آن ده حسنه دارد"[۱۱۲][۱۱۳].
  3. پاکیزه نگه داشتن اماکن عمومی: رسول خدا(ص) به نظافت اماکن عمومی مانند مساجد بسیار تأکید داشت. ایشان ضمن برحذر داشتن مسلمانان از آلوده کردن مساجد به نجاسات[۱۱۴]، به آنان توصیه می‌کرد که دستشویی‌های مسجد را در فاصله‌ای دورتر از مسجد در کنار درهای ورودی [حیاط] مسجد قرار دهند[۱۱۵]. همچنین ایشان مسلمانان را به نظافت مساجد و زدودن آلودگی‌ها از آن تشویق کرده، می‌فرمود: "هر کس مسجدی را جارو کند، خداوند، ثواب آزاد کردن بنده‌ای را برایش می‌نویسد و اگر پر کاهی (خاشاکی) را از مسجد بیرون ببرد، خداوند از رحمت خود دو برابر برای او می‌نویسد"[۱۱۶] و در حدیثی دیگر فرموده است: "هر که شب جمعه مسجدی را تمیز کند و به اندازه ذره خاکی که در چشم می‌رود، خاکروبه از مسجد بیرون ببرد، خداوند او را می‌آمرزد"[۱۱۷][۱۱۸].
  4. نهی از آلوده کردن محیط: رسول خدا(ص) مسلمانان را از انداختن آب دهان در چاه آب آشامیدنی برحذر می‌داشت[۱۱۹] و می‌فرمود: کنار چاه آب آشامیدنی، زیر درخت میوه دار، میان قبرها، در جاده‌ها و حیاط خانه‌ها قضای حاجت نکنید[۱۲۰]. آن حضرت، بول کردن کنار چاه آب یا نهرهای آب شرب را زشت می‌شمرد و از آن منع می‌کرد[۱۲۱][۱۲۲].

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

  1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۲.
  2. ابویعلی الموصلی.، مسند، ج ۲، ص ۱۲۲؛ ترمذی، سنن، ج ۴، ص ۱۹۸ و جلال الدین سیوطی، الجامع الصغیر، ج ۱، ص ۲۶۷.
  3. همان.
  4. سلیمان بن احمد الطبرانی، المعجم الاوسط، ج ۵، ص ۱۳۹؛ نورالدین هیثمی، مجمع الزوائد، ج ۵، ص ۱۳۲ و المتقی الهندی، کنز العمال، ج ۹، ص ۲۷۷.
  5. کنز العمال، ج ۹، ص ۲۷۷ و الجامع الصغیر، ج ۱، ص ۲۸۸.
  6. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۲.
  7. شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص ۲۰؛ حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، ص ۳۲ و محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۳۸۷.
  8. امام رضا(ع)، فقه الرضا(ع)، ص ۱۲۸ و مستدرک الوسائل، ج ۶ ص ۴۴.
  9. فقه الرضا(ع)، ص ۱۲۸ و محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۸۶، ص ۳۶۰.
  10. مکارم الاخلاق، ص ۶۷؛ کلینی، الکافی، ج ۶، ص ۴۸۷ و شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۲، ص ۱۸۴.
  11. احمد بن حنبل، مسند احمد، ج ۲، ص ۱۶؛ مسلم نیشابوری، صحیح، ج ۱، ص ۱۵۳ و ابن ابی جمهور، عوالی، ج۱، ص۱۳۵.
  12. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۱۲۷، الکافی، ج ۶، ص ۴۸۸ و مکارم الاخلاق، ص ۶۷.
  13. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۳.
  14. . فقه الرضا(ع)، ص۱۷۵ و مستدرک الوسائل، ج۲، ص۵۰۱.
  15. سید بن طاووس، جمال الاسبوع، ص ۳۶۷ و مستدرک الوسائل، ج ۲، ص ۵۰۲.
  16. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۳.
  17. الکافی، ج ۶، ص ۵۰۶؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۱۱۹ و محمد بن حسن فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ج ۲، ص ۳۰۸.
  18. محمد بن محمد کوفی، الجعفریات، ص ۲۹؛ شیخ صدوق، علل الشرائع، ج ۲، ص ۵۱۹ و فضل اللّه راوندی، النوادر، ص ۲۴.
  19. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۴.
  20. بحار الانوار، ج ۸۶، ص ۳۵۸ و مستدرک الوسائل، ج ۶، ص ۴۶.
  21. من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳ - ۴؛ شیخ صدوق، الخصال، ج ۱، ص ۱۲۶ و ورام ابن ابی فراس، مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۵۷.
  22. الکافی، ج ۶، ص ۴۹۰؛ تاج الدین شعیری، جامع الاخبار، ص ۱۲۲ و ثواب الاعمال، ص ۲۳.
  23. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۴.
  24. الکافی، ج ۶، ص ۴۹۵.
  25. الجامع الصغیر، ج ۱، ص ۵۳۷ و کنز العمال، ج ۱۰، ص ۵۱.
  26. الکافی، ج ۶، ص ۴۹۵ و وسائل الشیعه، ج ۲، ص ۱۰۱.
  27. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۴.
  28. ابوسعید خرگوشی نیشابوری، شرف المصطفی، ج ۳، ص ۳۳۳؛ نعمان بن محمد تمیمی مغربی، دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۱۱۸؛ الجعفریات، ص ۱۸۵ و ابوالفرج شافعی حلبی، السیرة الحلبیة، ج ۳، ص ۳۵۲.
  29. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۴.
  30. مکارم الاخلاق، ص ۳۹ و بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۳۴۳.
  31. مسند احمد، ج ۵، ص ۴۱۰؛ البخاری، صحیح، ج ۱، ص ۲۱۴ و وسائل الشیعة، ج ۲، ص ۲۰.
  32. الکافی، ج ۳، ص ۲۲؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۵۵؛ مسند احمد، ج ۱، ص ۸۰ و صحیح بخاری، ج ۸ ص ۱۳۱.
  33. من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۱۳؛ شیخ صدوق، الامالی، ج ۱، ص ۴۲۸ و مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۶۱.
  34. دعائم الاسلام، ص ۱۱۹ و مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۳۶۳.
  35. مکارم الاخلاق، ص ۳۵ و مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۳۶۸.
  36. من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۵۴؛ قطب الدین راوندی، الدعوات، ص ۱۶۱ و النوادر، ص ۴۴.
  37. من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۴؛ مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۵۷ و مکارم الاخلاق، ص ۴۲۴.
  38. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۴-۲۳۵.
  39. الکافی، ج ۶، ص ۳۷۶ و وسائل الشیعه، ج ۲۴، ص ۴۲۱.
  40. شیخ طوسی، التهذیب، ج ۱، ص ۷۹ و شیخ طوسی، الاستبصار، ج ۱، ص ۶۷.
  41. ابوالعباس مستغفری، طب النبی، ص ۲۱ و مستدرک الوسائل، ج ۱۶، ص ۳۱۸.
  42. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۵.
  43. الکافی، ج ۶، ص ۴۴۱؛ الجعفریات، ص ۱۵۷ و عبداللّه بن جعفر حمیری قمی، قرب الاسناد، ص ۳۴.
  44. الصفدی، الوافی بالوفیات، ج ۱، ص ۷۳؛ تقی الدین مقریزی، امتاع الاسماع، ج ۲، ص ۱۹۱ و شرف المصطفی، ص ۳۲۰.
  45. ابن الاشعث السجستانی، سنن ابی داوود، ج ۲، ص ۲۵۴ و سنن ترمذی، ج ۳، ص ۱۴۹.
  46. « خَيْرُ ثِيَابِكُمُ الْبِيضُ فَلْيَلْبَسْهَا أَحْيَاؤُكُمْ وَ كَفِّنُوا فِيهَا مَوْتَاكُمْ فَإِنَّهَا مِنْ خَيْرِ ثِيَابِكُمْ»؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج ۱، ص ۳۴۷ و کنزالعمال، ج ۳، ص ۱۰۸.
  47. من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۲۵۱؛ الخصال، ج ۱، ص ۱۴۸ و علل الشرائع، ج ۲، ص ۳۴۷.
  48. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۵-۲۳۶.
  49. الکافی، ج ۶، ص ۴۵۰ و مکارم الاخلاق، ص ۱۰۳.
  50. الکافی، ج ۶، ص ۵۱۰ و وسائل الشیعه، ج ۲، ص ۱۴۳.
  51. دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۱۶۵ و مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۴۱۸.
  52. من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۵۵ و شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ج ۲، ص ۳۸.
  53. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۶.
  54. نهج الفصاحه، ص ۷۷۹: الخصال، ج ۲، ص ۵۱۲ و عوالی اللآلی، ج ۲، ص ۳۰.
  55. الطبقات الکبری، ج ۱، ص ۳۱۴؛ محمد بن یزید القزوینی، سنن ابن ماجه، ص ۳۵؛ ابن حجر، فتح الباری، ج ۹، ص ۴۶۱ و السرخسی، المبسوط، ج ۳۰، ص ۲۶۶.
  56. شاذان بن جبرئیل قمی، الفضائل، ص ۱۵۳ و بحار الانوار، ج ۸، ص ۱۴۴.
  57. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۶.
  58. السیرة الحلبیه، ج ۳، ص ۳۵۲ و سید محمد حسین طباطبایی، سنن النبی، ج ۱، ص ۱۸۱.
  59. دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۱۱۸.
  60. حسن بن شعبه حرانی، تحف العقول، ص ۱۲ و بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۳۹۸.
  61. الکافی، ج ۶، ص ۳۲۶ و احمد بن محمد برقی، المحاسن، ج ۲، ص ۵۹۳.
  62. مسند احمد، ج ۶، ص ۲۸۷؛ ابن حبان، صحیح، ج ۱۲، ص ۳۱ و حاکم نیشابوری، المستدرک، ج ۴، ص ۱۰۹.
  63. سنن ابن ماجه، ج ۲، ص ۱۰۹۴؛ الجامع الصغیر، ج ۲، ص ۳۶۵ و کنزالعمال، ج ۷، ص ۱۰۶.
  64. عوالی اللآلی، ج ۱، ص ۱۷۰.
  65. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۶-۲۳۷.
  66. مکارم الاخلاق، ص ۲۸ و وسائل الشیعه، ج ۲۴، ص ۴۳۵ و با اندکی اختلاف در: الکافی، ج ۶، ص ۳۲۲.
  67. المحاسن، ج ۲، ص ۴۲۲ و وسائل الشیعه، ج ۲۴، ص ۳۳۰.
  68. الکافی، ج ۶، ص ۲۸۸؛ الخصال، ج ۲، ص ۶۱۹ و المحاسن، ج ۲، ص ۴۲۰.
  69. ابن ابی شیبه کوفی، المصنّف، ج ۵، ص ۵۲۷.
  70. المستدرک، ج ۴، ص ۱۴۰؛ کنزالعمال، ج ۱۵، ص ۳۵۲ و بحارالانوار، ج ۲۳، ص ۱۷۴.
  71. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۷.
  72. طب النبی، ص ۲۳ و بحارالانوار، ج ۵۹، ص ۲۹۳.
  73. طب النبی، ص ۲۳.
  74. الدعوات، ص ۱۴۴؛ النووی، شرح مسلم، ج ۳، ص ۱۶۰ و مکارم الاخلاق، ص ۳۱.
  75. نجم الدین راوندی، شرف النبی، ص ۹۶.
  76. من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۷؛ امالی صدوق، ص ۴۲۴ و مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۵۸.
  77. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۷-۲۳۸.
  78. المحاسن، ج ۲، ص۵۷۲ و وسائل الشیعه، ج ۲۵، ص ۲۳۹.
  79. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۸.
  80. تهذیب، ج۴، ص۱۹۸؛ شیخ طوسی، الامالی، ص۴۹۷ و سید بن طاووس، اقبال الاعمال، ص ۸۲.
  81. من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۱۳۵ و الکافی، ج ۴، ص۹۵.
  82. مسند احمد، ج ۴، ص ۱۷؛ المستدرک، ج ۱، ص۴۳۱ و ابراهیم بن علی الکفعمی، المصباح، ص ۶۲۲.
  83. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۸.
  84. طب النبی، ص ۲۵.
  85. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۸-۲۳۹.
  86. الطبرانی، المعجم الکبیر، ج ۹، ص ۱۸۵ و المصنّف، ج ۷، ص ۱۶۶.
  87. طب النبی، ص ۲۶؛ مکارم الاخلاق، ص ۱۶۵ و مستدرک الوسائل، ج ۱۶، ص ۳۷۰.
  88. الکافی، ج ۶، ص ۳۳۱؛ عوالی اللآلی، ج ۱، ص ۹۹ و المحاسن، ج ۲، ص ۴۸۴.
  89. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۹.
  90. الکافی، ج ۶، ص ۳۷۴؛ المحاسن، ج ۲، ص ۵۲۲ و مکارم الاخلاق، ص ۱۸۲.
  91. طب النبی، ص۳۰ و مکارم الاخلاق، ص۱۸۲.
  92. مکارم الاخلاق، ص۱۵۵ و مستدرکالوسائل، ج ۱۶، ص ۳۷۷.
  93. طب النبی، ص ۲۵ و بحارالانوار، ج ۵۹، ص ۲۹۴.
  94. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۹.
  95. الطبقات الکبری، ج ۱، ص ۳۴۲.
  96. مسند احمد، ج ۴، ص ۱۴۶؛ صحیح بخاری، ج ۷، ص ۱۲ و بیهقی، السنن الکبری، ج ۹، ص ۳۴۱.
  97. من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۱۰؛ امالی صدوق، ص ۴۲۶ و مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۵۹.
  98. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۹.
  99. من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۲۶۵؛ المحاسن، ج ۲، ص ۳۴۵ و مسند احمد، ج ۲، ص ۳۸۰.
  100. امام رضا(ع)، صحیفة الرضا(ع)، ص ۷۲ و مستدرک الوسائل، ج ۱۶، ص ۳۶۷.
  101. دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۳۴۲؛ الدعوات، ص۷۶ و الجامع الصغیر، ج ۲، ص ۱۰۳.
  102. الدعوات، ص ۷۷ و مستدرک الوسائل، ج۶، ص۳۳۷.
  103. امالی طوسی، ص ۵۱۲: الطبرانی، المعجم الصغیر، ج ۲، ص ۶۰۷ و تحف العقول، ص ۵۸.
  104. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۴۰.
  105. المحاسن، ج ۲، ص ۶۲۴ و وسائل الشیعه، ج ۵، ص ۳۱۹.
  106. من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۵؛ امالی صدوق، ص ۴۲۳ و مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۵۷.
  107. کنزالعمال، ج ۱۵، ص ۴۰۲.
  108. الکافی، ج ۶، ص ۴۰۲.
  109. الکافی، ج ۶، ص ۲۹۹؛ المحاسن، ج ۲، ص ۴۴۸ و وسائل الشیعه، ج ۵، ص ۳۱۹.
  110. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۴۰.
  111. الخصال، ج ۱، ص ۵۴؛ الجامع الصغیر، ج ۲، ص ۱۹۹ و کنزالعمال، ج ۹، ص ۲۷۷.
  112. امالی طوسی، ص ۱۸۳ و مستدرک الوسائل، ج ۱۲، ص ۳۸۵.
  113. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۴۱.
  114. محقق حلی، المعتبر، ج ۲، ص ۴۵۰.
  115. عبدالرزاق الصنعانی، المصنّف، ج ۱، ص ۴۴۲؛ المعتبر، ص ۴۵۰ و کنزالعمال، ج ۷، ص ۶۷۰
  116. امالی صدوق، ص ۱۸۰؛ روضة الواعظین، ج ۲، ص ۳۳۶ و المحاسن، ج ۱، ص ۵۷.
  117. امالی صدوق، ص ۱۸۰ و روضة الواعظین، ج ۲، ص ۳۳۶.
  118. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۴۱.
  119. من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۱۰؛ امالی صدوق، ص ۴۲۶ و مکارم الاخلاق، ص ۴۲۷.
  120. دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۱۰۴.
  121. التهذیب، ج ۱، ص ۳۵۳؛ الجعفریات، ص ۱۵ و الخصال، ج ۱، ص ۹۷.
  122. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۴۱-۲۴۲.
  123. الجعفریات، ص ۱۷؛ دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۱۰۴ و النوادر، ص ۴۰.
  124. الجامع الصغیر، ج ۲، ص ۳۶۸؛ کنزالعمال، ج ۷، ص ۱۲۷ و الخصال، ج ۲، ص ۳۴۰.
  125. الجعفریات، ص۱۳ و مستدرک الوسائل، ج۱، ص۲۴۹.
  126. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۴۲.
  127. المحاسن، ج ۲، ص ۶۴۲ و کنزالعمال، ج ۷، ص ۳۴۰.
  128. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۴۲.