بهداشت در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بهداشت است. بهداشت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بهداشت در قرآن - بهداشت در معارف و سیره نبوی - بهداشت در معارف و سیره فاطمی - بهداشت در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

معناشناسی

این واژه، مصدر مرکب مرخّم و از دو کلمه فارسی «به» و «داشت» ساخته شده است. بهداشت به نگاه داشتن تندرستی و حفظ صحت، معنا شده است. به وسایل و ابزارهای نگاهداری سلامت نیز بهداشت گفته می‌‌شود.

در اصطلاح علمی به مجموعه قابلیت‌های فیزیکی، احساسی، روانی و اجتماعی که انسان را با محیط زندگی خود هماهنگ می‌‌سازد بهداشت گفته می‌‌شود که با مفهوم سلامت پیوند نزدیک معنایی دارد، از این رو بهداشت در‌‌ دامنه‌‌ای بسیار گسترده، همه قلمروهای زندگی انسان را پوشش داده، به دو شاخه اصلی «زیست محیطی» و «انسانی» تقسیم می‌‌شود که در بخش نخست، بهداشت هوا و جوّ، آبها، گیاهان، جانوران و به طور کلی‌‌ بهداشت محیط طبیعی زندگیبشر را شامل می‌‌شود و در بخش دوم، بهداشت محیط انسانی زندگی بشر در دو بخش فردی و اجتماعی و از سوی دیگر جسمی و روانی از قبیل نظافت بدن، پوشاک و مسکن، تغذیه، خانواده، محیط شهری، صنعت و فن‌‌آوری و بهداشت صوتی و تصویری و... را دربرمی‌‌گیرد.

بهداشت در قرآن کریم

به این اصطلاح در قرآن تصریح نشده است؛ اما از واژگانی چون ﴿طَيِّبَ﴾، ﴿طَهُورً﴾ و مشتقات آن دو و نیز ﴿شِفَاءٌ﴾ و در نقطه مقابل، ﴿رِجْسٌ﴾، ﴿نَجَسٌ﴾، «خبیث» و دیگر کلید واژه‌‌های مقاله پلیدی در کنار کلید واژه‌‌های مربوط به مقالات «آرامش» و «اضطراب» که به مبحث بهداشت روانی مربوط می‌‌شوند و نیز عموم آیات طبیعت در ارتباط با بهداشت محیط زیست، می‌‌توان دیدگاه قرآن را در این باره جست و جو کرد. طیب به معنای هر چیز خوشایند و پاک از آلودگی، خبیث به معنای هر چیز مادی و غیر مادی که پست و ناپسند شمرده شود، رجس و نجس به معنای هرچیز آلوده و کثیف به لحاظ طبیعی، عقلی یا دینی، طهور مصدر دیگر طهارت که گاه در نقش صفت مشبهه می‌‌آید، به معنای پاکیزگی جسمی و روحی و شفاء به معنای رفع بیماری و بازیافتن سلامت است.

در نگاهی کلی به آیات قرآن، بهداشت و پاکیزگی ارزشی دینی شمرده شده و نقطه مقابل آن خبیث و ناپسند نامیده شده است: ﴿قُلْ لَا يَسْتَوِي الْخَبِيثُ وَالطَّيِّبُ﴾ و نیز ﴿الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾، از این رو خداوند پاکیزگان را دوست دارد: ﴿وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ﴾ و در مواردی به آن سفارش کرده است: ﴿وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ﴾ و در نقطه مقابل از انجام هر کار زیانباری نهی کرده است: ﴿وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ﴾. تکالیف الهی و مسئولیت‌های افراد، مشروط به عدم زیان جسمی و روحی گشته: ﴿ لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ﴾. که با عنوان قاعده «لاضرر ولا ضرار» در فقه مورد بحث قرار می‌‌گیرد. مفهوم محسوس طهارت، در قرآن عمومیت یافته، شامل معنویات و معقولات شده و تعابیری چون قدس و سبحان به این بخش ارتباط دارند.

شریعت اسلام هر دو بخش طهارت را مد نظر قرار داده و در شرع قانونمند ساخته و به احکامی در ارتباط با اجتناب از نجاسات و ناپاکی‌ها و بیان راههای پاکی مانند غسل و وضو اشاره کرده و در رأس همه طهارت‌ها مفهوم توحید و طهارت‌های اخلاقی قرار دارد. قرار گرفتن طهارت در کنار‌‌ توبه: ﴿ُ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ﴾ وحدت سیاقی ایجاد کرده است؛ زیرا توبه به معنای رجوع به سوی خداوند و طهارت به معنای جدا شدن از ناپاکی و بازیابی پاکی است و روشن است که این دو معنا در خصوص اوامر و نواهی الهی کاملاً مطابق است، بنابراین تعبیر مطلق آیه نشان می‌‌دهد که خداوند تمام انواع پاکیزگی را‌‌دوست‌‌دارد، پس استغفار و پاکی اعتقادات و شست و شوی جسمی و بدنی و اعمال صالح و علومحق همگی در بهداشت زندگی انسان نقش ایفا می‌‌کنند. نکته قابل توجه آنکه تفکیک کامل بهداشت جسمی و روحی از یکدیگر بر اثر نگاه یکپارچه قرآن به انسان و غلبه رویکرد هدایتی بر آن چندان آسان نیست، با این حال امکان‌‌بازشناسی دو جنبه مذکور در آیات مربوط منتفی‌‌ نیست.

بهداشت جسمانی

در آیات متعددی به موضوعاتی مربوط به پاکیزگی و حفظ بهداشت جسمانی پرداخته شده است که در دو دسته نظافت بدن و بهداشت خوراک قابل تنظیم است.

آب در آیات قرآن، نعمتی الهی برای پاکیزگیانسان شمرده شده است: ﴿وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُورًا﴾ و نیز ﴿إِذْ يُغَشِّيكُمُ النُّعَاسَ أَمَنَةً مِنْهُ وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً لِيُطَهِّرَكُمْ بِهِ وَيُذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّيْطَانِ وَلِيَرْبِطَ عَلَى قُلُوبِكُمْ وَيُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدَامَ﴾ ساختار صیغه مبالغه در واژه طهور، تأکیدی بر این کارکرد آب شمرده شده است، گرچه برخی آن را صفت مشبهه به معنای پاک یا اسم ابزار به معنای وسیله پاکی دانسته‌‌اند.

کارکرد بهداشتی آب در تفاسیر علمی نیز مورد توجه قرار گرفته و آیات مربوط با کمک قوانین علمی تبیین و تفسیر شده‌‌اند، چنان که اشاره به نقش آب در زنده کردن طبیعت و سیراب کردن انسان‌ها و حیوانات در آیه بعدی: ﴿لِنُحْيِيَ بِهِ بَلْدَةً مَيْتًا وَنُسْقِيَهُ مِمَّا خَلَقْنَا أَنْعَامًا وَأَنَاسِيَّ كَثِيرًا﴾ به خاصیت گندزدایی و پاکیزگی آب ارتباط داده شده است. در برخی آیات نیز به شست و شوی لباس و پوشاک فرمان داده شده است: ﴿وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ﴾ در برخی روایات منظور از تطهیر لباس، کوتاه گرفتن آن برای پرهیز از آلودگی دانسته‌‌شده است.

نقش آب در آیین‌های عبادی اسلام به نوعی دیگر نشان از توجه به بهداشت دارد؛ در سوره مائده به مسلمانان فرمان داده شده است که پیش از هر نماز به شست و شوی دست و صورت خود و مسح سر و پا بپردازند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ و در صورت جنابت، بدن خود را به طور کامل شست و شو دهند: ﴿وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا﴾ و در صورت نبود آب، تیمم با خاک پاک جایگزین وضو و غسل می‌‌شود: ﴿فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾ گرچه وضو و غسل دو واجب تعبدی به شمار رفته، اهداف تشریع آنها به طور کامل برای ما روشن نیست؛ اما احتمال توجه به پاکیزگی جسمانی در تشریع این گونه احکام منتفی نیست، چنان که برخی آیه ﴿فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ﴾ را در ستایش گروهی دانسته‌‌اند که پس از قضای حاجت به شست و شوی خود با آب اهتمام میورزیدند. نظیر این شأن نزول، ذیل آیه ﴿ُ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ﴾ نیز بیان شده‌‌است؛ همچنین نزدیکی جنسی با زنان حایض تنها پس از پاکی آنها روا دانسته شده: ﴿ِ وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى يَطْهُرْنَ﴾ که برخی منظور از آن را افزون بر پایان یافتن دوره ماهانه، شست و شو و غسل دانسته‌‌اند. مفسران به زیان‌های بهداشتی آمیزش در این دوره نیز توجه کرده و به بحث در این باره پرداخته‌‌اند. در برخی روایات تاریخی نیز آیه ﴿إِذْ يُغَشِّيكُمُ النُّعَاسَ أَمَنَةً مِنْهُ وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً لِيُطَهِّرَكُمْ بِهِ وَيُذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّيْطَانِ وَلِيَرْبِطَ عَلَى قُلُوبِكُمْ وَيُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدَامَ﴾.

درباره نزول باران در جنگ بدر جهت شست و شوی یاران پیامبر برای رفع آلودگی جنابت دانسته شده است.. تأکید خداوند بر نزول آب از آسمان در آیاتی که از نقش تطهیری آب یاد شده، موجب طرح این پرسش شده که آیا آبهای دیگر نیز این نقش را دارند و در همین راستا پرهیز برخی صحابه از وضو با آب دریا گزارش شده است. در نقطه مقابل، در برخی روایات نبوی به «طهور» بودن آب دریا تصریح شده است. اختصاص این ویژگی به آب یا قابلیت تعمیم آن بر دیگر مایعات نیز مورد توجه فقیهان قرار گرفته است؛ همچنین آلوده شدن آب و از دست رفتن ویژگی تطهیری آن نیز از مباحث مورد توجه فقیهان است. نقش درمانی برخی آبها نیز در شماری از آیات قرآن مورد توجه قرار گرفته است. در روایتی از امیرمؤمنان، علی(ع) ذیل آیه ﴿وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً لِيُطَهِّرَكُمْ﴾ نقل شده: نوشیدن آب آسمان بدن را پاک و مرض‌‌ها را دفع می‌‌کند.

در ماجرای ابتلای حضرت ایوب(ع) نیز از شفای وی با شست و شو و نوشیدن از آبی که خداوند برایش فراهم آورده یاد شده است: ﴿ارْكُضْ بِرِجْلِكَ هَذَا مُغْتَسَلٌ بَارِدٌ وَشَرَابٌ﴾ در ذیل آیه‌‌ ﴿فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ﴾. آب زمزم از مصادیق «آیات بینات» دانسته شده و در برخی روایات به تأثیر درمانی و شفابخشی آب این چاه اشاره شده است. توجه به بهداشت در آیین‌های عبادی اسلام به کارکرد تطهیری آب اختصاص ندارد. در اعمالحج نیز از کوتاه کردن مو و ناخن با تعبیرِ ﴿ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ﴾ یاد شده که به معنای زدودن چرک و کثافت دانسته شده است. در ماجرای قابیل و هابیل نیز از دفن مردگان یاد شده‌‌است ﴿فَبَعَثَ اللَّهُ غُرَابًا يَبْحَثُ فِي الْأَرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوَارِي سَوْءَةَ أَخِيهِ قَالَ يَا وَيْلَتَا أَعَجَزْتُ أَنْ أَكُونَ مِثْلَ هَذَا الْغُرَابِ فَأُوَارِيَ سَوْءَةَ أَخِي فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِينَ﴾ که حکمت آن در برخی روایات، پنهان کردن آلودگی و فساد جسد و پرهیز از آزار مردمان دانسته شده است.

در بخش تغذیه نیز افزون بر تأکید کلی قرآن بر استفاده از خوراک‌های پاک و پرهیز از ناپاکی‌ها: ﴿يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ﴾ از مواردی نیز به طور خاص یاد شده است. خداوند شیر چارپایان را در میان چرک و خون به طور خالص و پاک و تمیز خارج کرده و آن را گوارا و مناسب برای هضم بدن قرار داده است: ﴿وَإِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُسْقِيكُمْ مِمَّا فِي بُطُونِهِ مِنْ بَيْنِ فَرْثٍ وَدَمٍ لَبَنًا خَالِصًا سَائِغًا لِلشَّارِبِينَ﴾ عسل برون آمده از زنبورها را نیز شفای مردمان قرار داده است: ﴿يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِهَا شَرَابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِيهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ﴾ فرآورده‌‌های گیاهی نیز غذایی نیک شمرده شده‌‌اند: ﴿وَمِنْ ثَمَرَاتِ النَّخِيلِ وَالْأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾ یاد کرد از میوه‌‌های گوناگون در قرآن با هدف امتنان یا سوگند که در هر دو صورت از اهمیت آنها در زندگی انسان خبر می‌‌دهد بی‌‌ارتباط با فواید بهداشتی هر کدام نیست. از سوی دیگر برخی خوردنیها و آشامیدنیها مانند مردار و شراب، پلید و ناپسند شمرده شده و به این سبب حرام شمرده شده‌‌اند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾، ﴿مَيْتَةً أَوْ دَمًا مَسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنْزِيرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ﴾ در آیه‌‌ای دیگر پس از شمارش غذاهای حرام در پاسخ به این پرسش که چه چیزهایی حلال است، همه خوراکهای پاک،حلال شمرده شده‌‌اند که نشان دهنده ناپاک بودن غذاهای حرام است: ﴿يَسْأَلُونَكَ مَاذَا أُحِلَّ لَهُمْ قُلْ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ﴾ در روایات تفسیری، حکمت تحریم برخی خوراکی‌ها زیان‌های جسمانی آنها دانسته شده است. در ذیل آیه اسراف: ﴿كُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ﴾ نیز روایت شده که منظور از اسراف، مصرف هر چیزی است که به بدن آسیب و زیان رساند و نیز مفسران در ذیل آیه به زیانهای پرخوری اشاره کرده و درباره حکم شرعی آنکه کراهت یا حرمت است بحث کرده‌‌اند. در آیه دیگری در وصف حال بهشتیان، تنها دو وعده غذایی برای آنها یاد شده است: ﴿وَلَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيهَا بُكْرَةً وَعَشِيًّا﴾ و در برخی روایات به این سنت غذایی، سفارش و خوردن وعده سوم در بین دو وعده مذکور زیانبار وصف شده است.تأکید بر اینکه شیردهی کامل به فرزندان، دو سال است: ﴿وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ﴾ به جنبه‌‌ای دیگر از دستورهای بهداشتی قرآن اشاره دارد که در روایات تفسیری تبیین شده است. در برخی روایات، سفارش‌های بهداشتی فراوان دیگری در بخش‌های گوناگون زندگی فردی و اجتماعی یاد شده است.

بهداشت روانی و اجتماعی

نقش دین در دستیابی به سلامت روحی در مکاتب روانشناسی معاصر، غیر قابل انکار شمرده می‌‌شود. ویلیام جیمز، کارل یونگ، هنری لینک و بسیاری دیگر از روانشناسان معاصر درباره تأثیر ایمان در دستیابی به آرامش روانی، اعتماد نفس و قدرت روحی بحث کرده‌‌اند. خداوند، آدمی را تکریم: ﴿وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ﴾ و بر اختیار و اراده آزاد وی تأکید کرده: ﴿لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ﴾، حسّ مسئولیت‌پذیری را در او تقویت می‌‌کند: ﴿مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاءَ فَعَلَيْهَا وَمَا رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ﴾ و زندگی او را هدفمند می‌‌سازد: ﴿رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾ چنین انسانی همواره امید به زندگی را در خود یافته، احساس نومیدی به خود راه نمی‌‌دهد: ﴿يَا بَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَأَخِيهِ وَلَا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لَا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ﴾ و فراز و فرودهای زندگی، تعادل شخصیتی او را بر هم نمی‌‌زند: ﴿لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ﴾ و تعادل رفتاری خود را در هر حال حفظ می‌‌کند: ﴿وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا﴾. ایمان به خدا در قرآن، عامل آرامش و احساس امنیت شمرده شده:﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولَئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ﴾ و هدایت الهی به سوی راههای سلامت دانسته شده است: ﴿يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَيُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَيَهْدِيهِمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ خداوند مؤمنان را یاری رسانده، آرامشی از سوی خویش بر دلهایشان فرو‌‌می‌‌فرستد: ﴿هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدَادُوا إِيمَانًا مَعَ إِيمَانِهِمْ وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾ و در موقعیت‌های دشوار، دل‌های مؤمنان را استوار ساخته، به آنان روحیه و معنویت می‌‌بخشد و این تنها یاد خداست که روان آدمی را معتدل ساخته، به شخصیت وی ثبات می‌‌بخشد: ﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾. در نقطه مقابل، رویگردانی از خداوند، زندگی را بر انسان سخت و دشوار می‌‌سازد: ﴿وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى﴾، افزون بر این، نگاه کلی به مقوله سلامت روانی، سفارش به مجموعه‌‌ای وسیع از اصول اخلاقی مانند صبر، توکل، تقوا، توبه، مهرورزی و برخی تشریعات چون نماز و حج و نیز توجه به برخی عوامل طبیعی مانند آرامششب و کانون خانواده در قرآن به چشم می‌‌خورد که نقش آنها در دستیابی به سلامت روانی قابل مطالعه است.

در آیاتی دیگر از برخی عوامل یاد شده که بهداشت روانی انسان را به خطر می‌‌اندازند؛ شراب و قمار، بین مردم دشمنی و کینه پدید آورده، آنها را از یاد خدا دور می‌‌سازند: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ﴾؛ همچنین نهی از صفات ناپسند اخلاقی مانند دروغ، غیبت، تهمت، تجسس، سخن‌‌چینی و تفاخر در راستای دستیابی به سلامت روانی قابل مطالعه است. سفارش به اجرای عدالت ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ﴾، نیکوکاری و روابط خویشاوندی ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾، امر به معروف ونهی ازمنکر ﴿وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾، تعاون و همیاری اجتماعی ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ و نهی از خیانت ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ سَمِيعًا بَصِيرًا﴾، قتل و جنایت‌‌ ﴿مِنْ أَجْلِ ذَلِكَ كَتَبْنَا عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا وَلَقَدْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُنَا بِالْبَيِّنَاتِ ثُمَّ إِنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ بَعْدَ ذَلِكَ فِي الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ﴾، آزار و اذیت ﴿وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُبِينًا﴾ و شمردن جنگ از مصادیق فساد ﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا وَأَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ كُلَّمَا أَوْقَدُوا نَارًا لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ﴾ به تقویت سلامت اجتماعی می‌‌انجامد.

بهداشت خانواده

تنوع روابط بین افراد خانواده به هر دو بخش بهداشت جسمی و روانی امتداد می‌‌یابد؛ اما اهمیت ویژه آن در دنیای امروز موجب شده تا مستقلا مورد بحث قرار گیرد. قرآن با نهی از گونه‌‌های مختلف روابط نامشروع مانند زنا: ﴿وَلَا تَقْرَبُوا الزِّنَا إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَسَاءَ سَبِيلًا﴾ و همجنس بازی: ﴿أَتَأْتُونَ الذُّكْرَانَ مِنَ الْعَالَمِينَ﴾ از ابتلا به بیماری‌های مقاربتی و بحران‌های روانی پیشگیری کرده است. نهی از نگاه ناپاک: ﴿قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ﴾ و سفارش به ایجاد فضایی اخلاقی در روابطزن و مرد﴿وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ در همین راستا قابل شناخت است؛ همچنین در انتخاب همسر به گزینش همسران با ایمان و پاک سفارش کرده: ﴿وَلَأَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكَةٍ وَلَوْ أَعْجَبَتْكُمْ وَلَا تُنْكِحُوا الْمُشْرِكِينَ حَتَّى يُؤْمِنُوا وَلَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكٍ وَلَوْ أَعْجَبَكُمْ أُولَئِكَ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَاللَّهُ يَدْعُو إِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَيُبَيِّنُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ﴾، ﴿الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حِلٌّ لَكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ إِذَا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ وَلَا مُتَّخِذِي أَخْدَانٍ وَمَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾ که در سلامت خانواده مؤثر است.

برقراری عدالت در روابط حقوقی بین زن و شوهر نیز مورد تصریح آیات قرآن قرار گرفته ﴿وَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِي الْيَتَامَى فَانْكِحُوا مَا طَابَ لَكُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ذَلِكَ أَدْنَى أَلَّا تَعُولُوا﴾، ﴿وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً فَإِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَيْءٍ مِنْهُ نَفْسًا فَكُلُوهُ هَنِيئًا مَرِيئًا﴾ و در مواقع بروز اختلاف به تلاش جهت آشتی و بازیابی مهر زناشویی سفارش شده است. ﴿وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا وَالصُّلْحُ خَيْرٌ وَأُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ وَإِنْ تُحْسِنُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا﴾ در ارتباط با فرزندان نیز به پنهان ساختن روابط زناشویی از مقابل دید آنان دستور داده شده است: ﴿وَإِذَا بَلَغَ الْأَطْفَالُ مِنْكُمُ الْحُلُمَ فَلْيَسْتَأْذِنُوا كَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾؛ همچنین سفارش فراوان به لزوم احترام به پدر و مادر و احسان به آنها: ﴿وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا﴾ و اطاعت و شکرگزاری از آنها: ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ﴾، ﴿وَإِنْ جَاهَدَاكَ عَلَى أَنْ تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفًا وَاتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنَابَ إِلَيَّ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ حریم خانواده را از درگیری و تشنج‌های روانی مصون نگه می‌‌دارد.

بهداشت محیط زیست

قرآن از دو زاویه به مسئله بهداشت زیست‌‌محیطی توجه کرده است: پاره‌‌ای آیات با ترسیم جهانبینی قرآنی، گونه‌‌ای خاص از روابط را میان انسان و طبیعت تنظیم می‌‌کنند و دسته‌‌ای دیگر از آیات با بیان مجموعه‌‌ای از گزاره‌‌های اخلاقی، رفتارهای زیست‌‌محیطی بشر را به کنترل درمی‌‌آورند.

قرآن، ملکیت جهان را از آنِ خداوند دانسته: ﴿لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ﴾ و بشر را جانشین او در زمین معرفی کرده: ﴿هُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ فِي الْأَرْضِ فَمَنْ كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ وَلَا يَزِيدُ الْكَافِرِينَ كُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتًا وَلَا يَزِيدُ الْكَافِرِينَ كُفْرُهُمْ إِلَّا خَسَارًا﴾ و اختیار تصرف و بهره‌‌برداری از آن را به او سپرده: ﴿أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلَا هُدًى وَلَا كِتَابٍ مُنِيرٍ﴾ و او را آبادگر زمین می‌‌شناساند: ﴿وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي قَرِيبٌ مُجِيبٌ﴾ و همه این اختیارات را امانتی الهی می‌‌شمرد: ﴿إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا﴾ از سوی دیگر خداوند آفرینش جهان را حکیمانه و هدفمند وصف کرده: ﴿وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَإِنَّ السَّاعَةَ لَآتِيَةٌ فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِيلَ﴾ و هر پدیده را در جهان به اندازه و شایسته شمرده: ﴿الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيرًا﴾، هر عبث و خللی را از آن نفی می‌‌کند: ﴿وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا بَاطِلًا ذَلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنَ النَّارِ﴾ همه پدیده‌‌های این جهان، مدلول و معنایی نشانه شناختی داشته، گیاهان و باد و خاک و آب و... پدیده‌‌هایی مفید برای حیات معرفی می‌‌شوند: ﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾ حیوانات نیز امت‌هایی همانند آدمیان شمرده شده: ﴿وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ﴾ و حتی نوح(ع) نیز در کنار نجات مؤمنان، موظف به حفظ نسل گونه‌‌های مختلف حیوانات می‌‌شود: ﴿حَتَّى إِذَا جَاءَ أَمْرُنَا وَفَارَ التَّنُّورُ قُلْنَا احْمِلْ فِيهَا مِنْ كُلٍّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ وَأَهْلَكَ إِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ وَمَنْ آمَنَ وَمَا آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِيلٌ﴾ خداوند، زمین را برای زندگی انسان مهیا ساخته: ﴿لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ﴾ و همه نیازمندی‌هایش را از خوراک و پوشاک و آب و... برای او در زمین نهاده است: ﴿وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْبَتْنَا فِيهَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْزُونٍ﴾، ﴿وَجَعَلْنَا لَكُمْ فِيهَا مَعَايِشَ وَمَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرَازِقِينَ﴾ این جهانبینی به انسان اجازه هرگونه تصرف و ایجاد خلل در نظام آفرینش را نداده، به جای تغییر روند آن ـ که زندگی خود او را نیز به خطر می‌‌اندازد ـ به همراهی با آن و آبادانی و حفظ و بقای آن برای بهره‌‌برداری بیشتر دعوت می‌‌کند.

قرآن در ادامه این نگاه جهان‌‌ شمول، چاره‌‌جویی اخلاقی را برای زندگی دنیویانسان ترسیم می‌‌کند. او باید شکرگزار نعمت‌های خدا باشد و دست به اسراف و تبذیر نزده، به نابودی و خرابی زمین اقدام نورزد، با این حال گاه انسان در برابر این نعمت‌ها از در ناسپاسی درآمده، به تخریب محیط زیست خود و نابود ساختن جانداران می‌‌پردازد: ﴿وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ﴾. این آیه بر این نکته دلالت دارد‌‌که یکی از مصادیق مفهوم قرآنی فساد که در آیات فراوانی به عنوان مفهوم جامع ارزشهای منفی از آن یاد شده، تخریب محیط زیست است: ﴿ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ﴾. از سوی دیگر این شیطان است که به دخل و تصرف در آفرینش و برهم زدن نظام طبیعی آن دعوت می‌‌کند: ﴿وَلَأُضِلَّنَّهُمْ وَلَأُمَنِّيَنَّهُمْ وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَيُبَتِّكُنَّ آذَانَ الْأَنْعَامِ وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَيُغَيِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ وَمَنْ يَتَّخِذِ الشَّيْطَانَ وَلِيًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُبِينًا﴾ مفسران یکی از مصادیق تغییر آفرینش الهی را اَخْته کردن حیوانات دانسته، آن را قابل تعمیم بر هرگونه تغییر در آفرینش طبیعی حیوانات و انسان‌ها و هرگونه شکنجه و آزار جانوران شمرده‌‌اند؛ همچنین نهی از کشتن هر جانداری در منطقه حرم مکه و نیز در دوره حج در کنار مقاصد تعبدی می‌‌تواند ناظر به آموزشبشر برای همزیستی با حیات پیرامون خود در قالب ایجاد نوعی منطقه حفاظت شده باشد. در کنار این دو دسته آیات، قرآن در موارد بسیاری از تنوع زیستی جهان از وجود گیاهان گوناگون ﴿وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الْأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْهَارًا وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾، ﴿وَفِي الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجَاوِرَاتٌ وَجَنَّاتٌ مِنْ أَعْنَابٍ وَزَرْعٌ وَنَخِيلٌ صِنْوَانٌ وَغَيْرُ صِنْوَانٍ يُسْقَى بِمَاءٍ وَاحِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ فِي الْأُكُلِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾ و کوه‌های رنگارنگ ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُخْتَلِفًا أَلْوَانُهَا وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِيضٌ وَحُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا وَغَرَابِيبُ سُودٌ﴾، ﴿وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ كَذَلِكَ إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ﴾، آبهای شور و شیرین ﴿وَمَا يَسْتَوِي الْبَحْرَانِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَائِغٌ شَرَابُهُ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَمِنْ كُلٍّ تَأْكُلُونَ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ فِيهِ مَوَاخِرَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ و آبهای زیرزمینی ﴿وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً بِقَدَرٍ فَأَسْكَنَّاهُ فِي الْأَرْضِ وَإِنَّا عَلَى ذَهَابٍ بِهِ لَقَادِرُونَ﴾، درختان و جنگلها ﴿أَمَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَأَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ مَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَهَا أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ يَعْدِلُونَ﴾، باد و باران ﴿وَهُوَ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ حَتَّى إِذَا أَقَلَّتْ سَحَابًا ثِقَالًا سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَنْزَلْنَا بِهِ الْمَاءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِ مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ كَذَلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتَى لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾، چرخه زندگی و مرگ ﴿إِنَّ اللَّهَ فَالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوَى يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَمُخْرِجُ الْمَيِّتِ مِنَ الْحَيِّ ذَلِكُمُ اللَّهُ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ﴾ و... در مقام امتنان بر بندگان خبر داده که نشان از اهمیت و لزوم حفظ آن دارد. توجه به نگهداری محیط زیست در روایات نیز در قالب سفارش به آبادانی زمینهای لم‌‌ یزرع و پرهیز از بریدن بی‌‌دلیل درختان و کشتن بی‌‌دلیل حیوانات و توجه به عمومی بودن منابع آب و مراتع و جنگلها و... به چشم می‌‌خورد.

منابع

1. بخش معارف و مفاهیم، مقاله «بهداشت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۶