ایلاء

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ایلا در حدیث - ایلا در معارف و سیره رضوی

مقدمه

سوگند بر ترک آمیزش با زوجه بیش از چهار ماه. «ایلاء» در زبان عربی از ریشه «اَلَی» یا «اُلواً» و «اُلُوّا» به معنای کوتاهی‌کردن، تأخیر انداختن، کوشش‌نمودن و سوگند خوردن است. برخی آن را به معنای سوگندی دانسته‌اند که اقتضای مسامحه و کوتاهی در کار مورد سوگند را داشته باشد. در اصطلاح به سوگند شوهر بر ترک آمیزش با همسر بیش از چهار ماه اطلاق می‌گردد. در نقل منسوب به امام رضا(ع) ایلا چنین تعریف شده است: «ایلا آن است که مرد سوگند یاد کند که با همسرش آمیزش نکند». برخی قیود دیگری را نیز در تعریف ایلا ذکر کرده‌اند. اصطلاح یمین نیز با ایلا از آن جهت که هر دو سوگند بوده و در صورت شکستن آنها بر فرد کفاره واجب می‌گردد اشتراک دارد، اما تفاوت‌هایی نیز با یکدیگر دارند. در ایلا مخالفت با سوگند جایز و بلکه گاه واجب است، ولی در یمین مخالفت با سوگند جایز نیست. در ایلا لازم نیست آنچه بر آن سوگند خورده شده از جهت دنیوی یا اخروی اولویت داشته باشد و یا حتی دو طرف مساوی باشد، ولی در یمین شرط است که مورد سوگند دارای اولویت باشد. همچنین در ایلا هر چند سوگند خورنده قصد آزار همسر را داشته باشد سوگند محقق می‌شود، ولی مورد سوگند باید مباح بوده و در صورت قصد آزار سوگند محقق نخواهد شد.

پیشینه ایلا به دوران جاهلیت باز می‌گردد. در آن عصر زوج برای زیان‌رساندن به همسر خود سوگند یاد می‌کرد که تا مدتی با وی آمیزش نکنند و با این کار او را هم از حقّ استمتاع محروم می‌کرد و هم مانع ازدواج او با دیگری می‌شد، و به نظر برخی دیگر، ایلا در عصر جاهلی این‌گونه بود که شوهر سوگند می‌خورد برای همیشه با همسر خود آمیزش نکند و این عمل نوعی طلاق به شمار می‌آمد. این سنت جاهلی مدتی پس از اسلام نیز ادامه داشت تا اینکه برای حفظ حقوق زن آیات ۲۲۶ و ۲۲۷ سوره بقره: ﴿لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ * وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلَاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ نازل گردید و مدت آن به چهار ماه محدود شد. روایت‌های متعددی از امام رضا(ع) و دیگر معصومان، درباره ایلا صادر گردیده و در آنها علاوه بر تبیین آیات ایلا، شرایط و احکام آن ذکر شده است. فقیهان با الهام از آیات قرآن و روایت‌ها، این موضوع را در اثنای بحث نکاح و یا در باب مستقلی مطرح کرده‌اند، از نخستین منابع فقهی امامیه می‌توان از دو کتاب فقه الرضا(ع) منسوب به امام رضا(ع) و کتاب المقنعة شیخ مفید یاد کرد که بحث ایلا را در باب ایلا و اثنای بحث ازدواج مطرح کرده‌اند. سپس فقیهان کتاب خاصی را به موضوع ایلا اختصاص دادند و احکام و مسائل بیشتری را در این موضوع مطرح کردند. از جمله می‌توان از کتاب الخلاف شیخ طوسی و کتاب شرائع الاسلام محقق حلی و جواهر الکلام نجفی یاد کرد. در دوران معاصر به جهت ابتلای کمتر مکلفان به این موضوع، بیشتر فقیهان ایلا را در اثنا یا در پایان بحث نکاح و در ضمن چند مسأله بیان کرده‌اند.

ایلا دارای ارکان، احکام و شرایطی است. ایلا و مشتقات آن هفت‌بار در روایت‌های منسوب به امام رضا(ع) آمده است و آن حضرت در آنها، ارکان، شرایط و احکام ایلا را بیان فرموده‌اند. رکن نخست ایلا زوج است؛ زوج باید بالغ و عاقل بوده، اختیار و قصد انجام عمل را داشته باشد. در نقلی منسوب به امام رضا(ع) آمده است: «ایلا آن است که مرد سوگند یاد کند». در این سخن به شخص ایلا کننده و مرد و نیز به بالغ‌بودن وی اشاره شده است؛ اگر ایلا از سوی کودک، مجنون، مکره، غافل، سهو کننده، خواب، شخص مست و هر کسی‌که قصد جدی از کلام خود ندارد واقع شود صحیح نخواهد بود. تفاوتی نمی‌کند که ایلا کننده آزاد یا برده باشد و نیز مسلمان یا کافر، سالم و یا مریض باشد. این مطلب از اطلاق کلام امام رضا(ع) قابل استفاده است و از شرایط است که قصدش از سوگند ضرر رساندن به زن باشد، اما اگر قصد احسان داشته باشد، مانند اینکه به جهت مریض یا ضعیف بودن زن چنین سوگندی یاد کند، سوگند او بر ترک آمیزش ایلا نخواهد بود. دلیلش افزون بر اجماع فقیهان، روایتی از امام علی(ع) است که سوگند با هدف احسان و اصلاح را ایلا ندانسته است. رکن دیگر ایلا همسر است. در نقل منسوب به امام رضا(ع) آمده است: «ایلا آن است که مرد سوگند یاد کند با همسرش آمیزش نکند» بنابراین، ایلا در کنیزان محقق نمی‌شود. دلیل این امر به نظر برخی آیه ۲۲۷ سوره بقره است که ایلا را در مورد زوجه دانسته است و بردگان زوجه فرد شمرده نمی‌شوند. علاوه بر این، راوی گوید: از امام رضا(ع) درباره مردی که کنیزش را ایلا کرده بود سؤال کردم؟ امام(ع) فرمود: نه، چگونه ایلا خواهد بود در حالی‌که برای کنیز طلاقی نیست. دائمی‌بودن عقد یکی دیگر از شرایط همسر است. دلیل آن واژه ﴿مِنْ نِسَائِهِمْ﴾ است که متبادر از آن همسران دائم‌اند و نیز بدان جهت که قرآن در ادامه در صورت عدم بازگشت ایلا کننده، از طلاق زنان سخن به میان آورده، حال آنکه در ازدواج موقّت طلاق وجود ندارد. برخی از فقیهان دائم‌بودن همسر را شرط ندانسته و بر آن‌اند که ایلا درباره همسران موقّت نیز محقّق می‌شود؛ زیرا واژه ﴿نِسَائِهِمْ﴾ در آیه شامل همسران موقّت نیز می‌شود. شرط دیگر زوجه آن است که شوهر با وی آمیزش کرده باشد. به این شرط در روایتی از امام صادق(ع) و حدیثی از امیرمؤمنان(ع) اشاره شده است.

سوگند و الفاظ ایلا نیز شرایطی دارند. سوگند در ایلا باید با نام خداوند یا اسمای مختص او باشد. اگر به غیر نام خدا همچون پیامبر یا امام یا کعبه یا دیگر امور مقدس سوگند یاد نماید ایلا محقق نمی‌شود؛ زیرا پیامبر(ص) از تحقق سوگند تنها با نام خداوند یاد کرده است. شرط دیگر آن است که الفاظ را بر زبان جاری کند، اگر تنها ایلا را در نیت داشته باشد و یا به طور عملی چند ماه با همسر آمیزش نکند، ایلا محقق نمی‌شود. همچنین به نظر بسیاری از فقیهان، الفاظ ایلا باید صریح باشد، اما اگر صراحت در ایلا نداشته باشد، مانند اینکه بگوید: هیچ‌گاه سرم را با سر تو بر روی یک بالش نمی‌گذارم، ایلا محقق نمی‌شود. برخی از فقیهان امامیه با استناد به روایت‌هایی از اهل بیت(ع) ایلا با الفاظ غیر صریح را نیز محقق دانسته‌اند. مورد ایلا سوگند بر ترک آمیزش یا ترک آمیزش در قُبُل است. در روایت‌های متعدد از جمله روایت‌های امام رضا(ع) بر آن تصریح شده است: برای هیچ‌کس جایز نیست که در ایلا بیش از چهار ماه آمیزش را ترک کند. همچنین اگر سوگند یاد نماید که از طریق دُبُر با همسر آمیزش نکند ایلا محقق نمی‌شود؛ زیرا با این سوگند به همسر احسان کرده است نه اینکه قصد اضرار داشته باشد. مدت ایلا باید به طور مطلق یا تا ابد و یا تا زمانی بیش از چهارماه باشد یا این که ایلا مشروط به عملی گردد که آن عمل به طور طبیعی در کمتر از چهار ماه محقق نمی‌شود. بنابراین، اگر مدت ایلا تا چهار ماه یا کمتر از آن باشد یا مشروط به عملی گردد که در کمتر از چهار ماه واقع می‌گردد، ایلا محقق نخواهد شد. دلیل این امر آیه ۲۲۶ سوره بقره است که امتناع از آمیزش با زنان را در ایلا تا چهار ماه جایز شمرده است. در روایت‌های نقل شده از امام رضا(ع) به این مدت چهار ماه اشاره شده است. امام رضا(ع) می‌فرماید: مرد حق دارد تا چهار ماه بر سوگند خود باقی بماند. پس از گذشت چهار ماه مخیر است یا قسمش را بشکند یا همسرش را طلاق دهد و دلیل این امر علاوه بر آیه مذکور، روایت‌های متعدد نقل شده از اهل بیت(ع) است. در روایتی از امام رضا(ع) آمده است: اما شرطی که خداوند برای زنان در ایلا قرار داده است چهار ماه است. پس برای هیچ مردی جایز نیست که در ایلا بیش از چهار ماه آمیزش با همسر را ترک نماید و خداوند می‌داند که نهایت صبر زنان در ترک آمیزش چهار ماه است. در نقلی دیگر از آن حضرت آمده است: اگر بعد از چهار ماه بازگشت و با همسرش آمیزش نمود پس وی همسر او خواهد بود. این مطلب در احادیثی از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نیز آمده است. در این که این چهار ماه از چه زمانی آغاز می‌شود، در میان فقیهان شیعه دو دیدگاه وجود دارد. دیدگاه مشهور که روایت‌هایی از امام رضا(ع) نیز آن را تأیید می‌کند آن است که مدت انتظار از زمان اعتراض زن و رفتن وی به نزد حاکم آغاز می‌شود، در این صورت حاکم به مرد چهار ماه مهلت می‌دهد پس از چهار ماه یا باید به زندگی بازگردد و یا زن را طلاق دهد. برخی از فقیهان بر این دیدگاه ادعای اجماع کرده‌اند. در روایتی از امام رضا(ع) آمده است: صفوان از امام رضا(ع) در مورد ایلا در حضور من سؤال کرد امام در پاسخ فرمود: آنگاه که زن اعتراض خود را در نزد حاکم مطرح کند، حاکم او را توقیف می‌کند و او را چهار ماه بازداشت می‌نماید، سپس به او می‌گوید: یا همسرت را طلاق بده یا او را نگه‌دار. در روایتی دیگر از امام رضا(ع) آمده است: مدت ایلا چهار ماه است، بعد از آنکه زن و شوهر به حاکم مراجعه می‌کنند. در روایتی از امام صادق(ع) همین معنا مورد تأیید قرار گرفته است. در برابر این دیدگاه، برخی فقیهان دیگر گفته‌اند که چهار ماه انتظار از زمان ایلا آغاز می‌شود. دلیل اینان اطلاق آیه ذکر شده و احادیث است. امام صادق(ع) می‌فرماید: هرگاه مرد سوگند یاد کند که با همسرش آمیزش نکند وی تا چهار ماه مهلت دارد که بر سوگندش باقی بماند. قائلان به قول نخست به این دلایل پاسخ گفته‌اند که آیه و روایت‌ها، تنها بر اصل مهلت چهار ماه دلالت دارد و از این جهت اطلاق دارد و روایت‌های دسته اول از جمله احادیثی که از امام رضا(ع) در این‌باره نقل شده خاص است و اطلاق ادله مذکور را تقیید می‌زند. از دیگر احکام ایلا بازگشت به زندگی و شکستن سوگند است. مراد از بازگشت به زندگی آن است که زوج در صورت توانایی با همسرش از طریق قُبُل آمیزش نماید. در نقلی منسوب به امام رضا(ع) آمده است: «اگر به آمیزش با زن بازگردد آن زن همسرش خواهد بود» و نیز فرموده: نگه داشتن زن آن است که با وی آمیزش کند. پس از گذشت چهارماه در صورتی که زن صبر نماید و از شوهر مطالبه آمیزش نکند، بازنگشتن شوهر به زندگی و آمیزش نکردن با زن جایز است. اما در صورتی که زن از حق خود گذشت نکند، بر مرد واجب است در صورت عدم طلاق، به زن رجوع نماید و با او آمیزش کند.

آمیزش با همسر از سوی ایلا کننده دو صورت دارد. صورت اول آن است که وی قبل از پایان یافتن مهلت چهارماهه با همسر آمیزش کند، در این صورت چون وی سوگند خود را شکسته است، به اتفاق فقیهان امامیه باید کفاره شکستن سوگند را بدهد. دلیل آن آیه ۸۹ سوره مائده است که شکستن قسم را به طور مطلق سبب ثبوت کفاره دانسته و کفاره این امر را اطعام ده مسکین یا پوشاندن آنان یا آزاد کردن برده دانسته و در صورت یافت نشدن هر یک از این موارد، بر این افراد سه روز روزه را واجب شمرده است. اما اگر شکستن سوگند پس از چهارماه واقع شود، باز هم به نظر مشهور فقیهان به دلیل عمومیت آیه ۸۹ سوره مائده کفاره واجب است. در برخی روایت‌ها به وجوب کفاره در صورت بازگشت پس از چهارماه تصریح شده است. از جمله در روایتی از امام رضا(ع) آمده است: «پس اگر ایلا کننده پس از چهارماه به زن مراجعه کند و با وی آمیزش کند، او همسر وی خواهد بود و باید کفاره شکستن سوگند را پرداخت کند». در روایتی از امام صادق(ع) نیز به لزوم پرداخت کفاره اشاره شده است. اما برخی از فقیهان از جمله شیخ طوسی، در این صورت کفارۀ شکستن سوگند را واجب ندانسته‌اند. البته پرداخت کفاره در این فرض در زمانی است که مدت سوگند پایان نیافته باشد؛ اما در صورتی که مدت سوگند پایان یافته باشد، مانند اینکه وی سوگند خورده تا پنج‌ماه با همسر آمیزش نکند و بعد از گذشت پنج‌ماه آمیزش کند، به اتفاق فقیهان کفاره واجب نخواهد بود؛ زیرا شکستن سوگند در این فرض محقق نگردیده است.

در صورتی که پس از گذشت چهارماه ایلا کننده به زندگی و آمیزش با زن بازگشت نکند، بر وی واجب است زن را طلاق دهد. در نقلی منسوب به امام رضا(ع) آمده است: «اگر ایلا کننده از آمیزش با همسر پس از گذشت چهارماه امتناع کرد به او گفته می‌شود که باید زن را طلاق دهد». در حدیثی دیگر از آن حضرت آمده است: «هرگاه ایلا کننده را به نزد حاکم برند، حاکم او را چهارماه نگه می‌دارد و سپس به وی می‌گوید: یا باید همسرش را نگه دارد و یا باید او را طلاق دهد». این حکم در روایت‌های منقول از دیگر امامان(ع) نیز ذکر شده است. مراد از طلاقی که در روایت‌ها آمده، طلاق رجعی است نه بائن؛ به این معنا که پس از طلاق تا زمانی که عده زن تمام نشده، ایلاکننده می‌تواند بدون عقد به زن رجوع کند و با او آمیزش نماید. به این حکم در روایتی از امام صادق(ع) تصریح شده است. اما در مقابل، در دو روایت دیگر، این طلاق بائن دانسته شده است، فقیهان امامیه با توجه به روایت‌های متعدد دیگر این روایت‌ها را شاذ دانسته و آنها را حمل بر موردی کرده‌اند که ایلا کنده خود طلاق بائن را اختیار نماید؛ زیرا وی بین انتخاب طلاق رجعی و طلاق بائن مخیّر است. یا مراد موردی است که حاکم به جهت مصلحت ایلاکننده را مجبور نماید که همسرش را به طلاق بائن طلاق دهد یا ممکن است مراد از لفظ «بائن» در این روایت‌ها معنای لغوی آن باشد، یعنی میان زن و شوهر با طلاق جدایی انداخته می‌شود. در صورتی که ایلاکننده پس از گذشت چهارماه آمیزش با همسر یا طلاق وی را اختیار نکند، حاکم باید وی را مجبور به انتخاب یکی از این دو عمل نماید. اجبار به انتخاب یکی از این دو عمل در روایت‌های متعدد منقول از امام رضا(ع) و امام صادق(ع) نیز آمده است. اگر ایلاکننده با حکم و اجبار حاکم نیز حاضر به انتخاب یکی از دو عمل نشود، حاکم او را محبوس می‌کند و از جهت آب و غذا بر او سخت می‌گیرد تا یکی از این دو عمل را انتخاب نماید. در نقلی منسوب به امام رضا(ع) در این‌باره آمده است: «پس اگر ایلاکننده بعد از گذشت چهارماه از آمیزش با همسرش امتناع ورزد، به او گفته می‌شود که زنش را طلاق دهد. پس اگر پذیرفت که اشکالی نیست و اگر امتناع کرد محبوس می‌گردد و از جهت طعام و آب بر او سخت گرفته می‌شود تا طلاق دهد». به این حکم در روایتی از سیره امیر مؤمنان(ع) نیز اشاره شده است. در حدیثی دیگر از سیره آن حضرت نقل شده است که آن حضرت پس از محبوس کردن ایلاکننده، به وی یک چهارم طعام یک فرد را می‌داد تا مجبور به طلاق گردد. اما در روایت‌های دیگری از امام رضا(ع) و امیرالمؤمنان(ع) از کیفر شدیدتر در صورت امتناع سخن به میان آمده است. فقیهان امامیه به این احادیث به جهت ضعف سند و مخالفت با اجماع عمل نکرده و این احادیث را مختصّ موردی دانسته‌اند که ایلاکننده از پذیرش حکم امام و حاکم که حکم الهی را بیان می‌کنند امتناع ورزد؛ چنانکه این علت در نقل منسوب به امام رضا(ع) نیز آمده است.

منابع

1. رضوی، سید جعفر، مقاله «ایلا»، دانشنامه امام رضا ج۲