آل زیاد در معارف و سیره رضوی
مقدمه
خاندان یا پیروان زیاد بن ابیه یا زیاد بن سمیه یا زیاد بن ابوسفیان و مورد لعن امام رضا(ع). آل زیاد از جمله تعابیری است که در متون حدیثی شیعه و در لسان امام رضا(ع) و برخی از امامان به کار رفته است. آل‌زیاد بعد از واقعه عاشورای سال ۶۱ق[۱] در زیارت‌ها، احادیث و روایات مورد لعن و نفرین قرار گرفتند[۲]. از امام صادق(ع) درباره روزه روز تاسوعا و عاشورا می‌پرسند و ایشان آن روز را روز شادی و سرور ابن‌مرجانه و آل‌زیاد و اهل شام می‌داند و غضب خداوند را برایشان طلب می‌کند[۳]. از امام رضا(ع) نیز همین سؤال پرسیده می‌شود و حضرت می‌فرماید: آن روزی است که دشمنان ما از آل زیاد، برای کشتن حسین(ع) روزه گرفتند و هر کس آن روز را روزه بگیرد و بدان تبرک جوید، خداوند قلب او را مسخ کرده و با آنها محشور خواهد کرد[۴]. یا در حدیثی دیگر به نقل از فضل بن شاذان، وقتی امام رضا(ع) آوردن سر امام حسین(ع) نزد یزید و بی‌احترامی‌های وی را بیان کرد، به شیعیان لعن بر یزید و آل زیاد را سفارش فرمود، چرا که با این عمل خداوند گناهان افراد را گرچه به تعداد ستارگان آسمان باشد، محو می‌سازد[۵].
در واقعه کربلا، عبیدالله بن زیاد بیشترین نقش را آفرید و حتی یزید با دیدن فجایع پیش آمده خود را مبرا دانست و جنایت‌های انجام شده را خلاف خواست خود ذکر کرد[۶] که در این صورت ابن‌زیاد عامل اصلی واقعه قلمداد می‌شود. گفته‌اند وقتی یزید از وضعیت واقعه کربلا آگاه شد، با اظهار پشیمانی و سرافکندگی گفت: اگر حسین(ع) را نزد من می‌فرستادید او را می‌بخشودم. سپس زبان به لعن و نفرین پسر مرجانه گشود که چرا حسین(ع) را به قتل رساند[۷]. این سخن به معنای تبرئه یزید نیست، اما نشان می‌دهد که عبیدالله چه میزان در آفرینش فاجعه کربلا نقش بازی کرده است. به هر حال، او و خاندان و پیروانش، به همین سبب مورد لعن و نفرین خاصه قرار گرفتند.
از کلمه آل‌زیاد نمی‌توان لزوماً فرزندان یا اعقاب بسیار را گمانه زد. در کتب لغوی “آل” و “اهل” دارای معانی نزدیکی دانسته شده‌اند، با این تفاوت که اهل از جهت نسبت یکی هستند و آل بر افرادی اطلاق می‌شود که از جهت نزدیکی، هم‌صحبتی و تبعیت با یکدیگر پیوند می‌یابند[۸]. همچنین مفسران در تفسیر آیه ﴿وَإِذْ فَرَقْنَا بِكُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَيْنَاكُمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ﴾[۹]، آل فرعون را پیروان و قومش تفسیر کرده‌اند که در دین و مذهب با وی قرابت و نزدیکی داشتند[۱۰]. البته زیاد پسران بسیاری داشت[۱۱] که برخی از آنها در ادوار مختلف تاریخ در دستگاه خلافت راه یافتند و والی بخشی از سرزمین‌های اسلامی بودند، مانند عبیدالله(۶۷ق) والی خراسان، بصره و کوفه[۱۲]، عبدالرحمن والی خراسان[۱۳]، عباد(۱۰۰ق) والی سجستان[۱۴] و سلم (۷۳ق) والی خراسان (۶۱ق)[۱۵]. تهرانی در تفسیر لعن آل‌زیاد، زیاد ابن ابیه را نیز مشمول لعن دانسته؛ چرا که به کار عبیدالله رضایت داشته است و از این‌رو در اولویت لعن قرار دارد. وی سپس شمول لفظ آل را ذکر می‌کند[۱۶]. به نظر می‌رسد مؤلف بیشتر تحت تأثیر جنبه عاطفی قرار گرفته است، در حالی که مراد از آل‌زیاد همراهان، پیروان، نزدیکان و یاران آنهاست و از طرفی دیگر در برخی از متون، ابن‌مرجانه قبل از آل‌زیاد ذکر شده است[۱۷]، در این صورت محلی برای تکرار نداشته و کار عبثی خواهد بود. علاوه بر آنچه ذکر گردید، این بیت مالک بن انس مالکی می‌تواند به مثابه شاهدی به کار آید. وی می‌گوید: آل عليّ شيعة الرحمن *** آل زياد شيعة الشيطان[۱۸]. در این بیت که بعد از شهادت امام حسین(ع) سروده شده، و پیروان و همراهان امام علی(ع) را پیروان رحمان نامیده و پیروان زیاد را شیعه شیطان خوانده است.
در پایان ذکر این نکته خالی از فایده نیست که آل‌زیاد در تاریخ سیاسی اسلام، بر سلسله‌ای از حاکمان نیز اطلاق می‌شود که از نظر نسب، به زیاد بن‌ابیه می‌رسیدند. اینان که در منابع از آنها به فراوانی یاد شده است، در سال ۲۰۴ق در یمن توسط محمد بن ابراهیم بن عبیدالله (عبدالله بن زیاد(۲۴۹ق)، حکومتی تشکیل دادند و به ملوک بنی زیاد شهرت یافتند و تا سال ۴۰۹ق در آن دیار حکم راندند[۱۹].[۲۰].[۲۱]
منابع
پانویس
- ↑ الأخبار الطوال، ص۲۴۹-۲۵۹؛ الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۴۶-۸۰.
- ↑ کامل الزیارات، ص۳۳۱؛ المزار الکبیر، ص۴۸۱؛ مستدرک الوسائل، ج۱۰، ص۴۱۴.
- ↑ الکافی، ج۴، ص۱۴۷؛ الرسائل الأحمدیة، ج۲، ص۲۷۶-۲۷۷.
- ↑ الکافی، ج۴، ص۱۴۶-۱۴۷؛ تهذیب الأحکام، ج۴، ص۳۰۱؛ وسائل الشیعة، ج۱۰، ص۴۶۰-۴۶۱؛ مسند الإمام الرضا(ع)، ج۲، ص۱۹۳.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۲۵؛ من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۱۹؛ بحارالأنوار، ج۶۳، ص۴۹۲.
- ↑ تاریخ الطبری، ج۵، ص۴۶۰-۴۶۴؛ الارشاد، ج۲، ص۱۱۹-۱۲۰.
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۱، ص۴۸۹.
- ↑ معجم الفروق اللغویة، ص۸۴؛ کتاب العین، ج۸ ص۳۵۹.
- ↑ «و (یاد کنید) آنگاه را که دریا را با (ورود) شما شکافتیم پس شما را رهانیدیم و فرعونیان را در حالی که خود می‌نگریستید، غرق کردیم» سوره بقره، آیه ۵۰.
- ↑ تفسیر العسکری، ص۲۴۲-۲۴۳؛ التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۲۱۹؛ مجمع البیان، ج۱، ص۲۰۳.
- ↑ المعارف، ابن‌قتیبه، ص۳۴۷.
- ↑ تاریخ الطبری، ج۴، ص۲۵۸؛ الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۴۹۹؛ أنساب الأشراف، ج۵، ص۴۰۱.
- ↑ تاریخ الطبری، ج۴، ص۲۳۳-۲۳۴؛ المنتظم، ج۵، ص۳۰۴؛ الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۵۲۱.
- ↑ تاریخ سیستان، ص۹۵؛ خلاصة التذهیب، ص۱۸۶؛ الأعلام، ج۳ ص۲۵۷.
- ↑ الأعلام، ج۳، ص۱۱۰.
- ↑ شفاء الصدور، ج۱، ص۲۲۴.
- ↑ الکافی، ج۴، ص۱۴۶-۱۴۷.
- ↑ کتاب الفتوح، ج۵، ص۱۰۳؛ لواعج الأشجان، ص۱۶۳.
- ↑ تاریخ أبی الفداء، ج۲، ص۲۴-۲۵؛ تاریخ ابن‌وردی، ج۱، ص۲۰۴-۲۰۵؛ نهایة الأرب فی فنون الأدب، ج۳۳، ص۹۰-۹۳؛ بهجة الزمن، ص۳۸-۴۰.
- ↑ منابع: الأخبار الطوال، احمد بن داود دینوری (۲۸۲ق)، تحقیق: عبدالمنعم عامر، قم، الشریف الرضی، اول، ۱۳۶۸ش؛ الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمد بن محمد معروف به شیخ مفید (۴۱۳ق)، تحقیق: مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، بیروت، دار المفید، اول، ۱۴۱۳ق، الأعلام، خیر الدین بن محمود معروف به زرکلی (۱۳۹۶ق)، بیروت، دار العلم للملایین، پنجم، ۱۹۸۰م؛ أنساب الأشراف (کتاب جمل من أنساب الأشراف)، احمد بن یحیی معروف به بلاذری (۲۷۹ق)، تحقیق: سهیل زکار - ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، اول، ۱۴۱۷ق؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع) محمدباقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ بهجة الزمن فی تاریخ الیمن، عبد الباقی بن عبد المجید یمنی (۷۴۴ق)، تحقیق: عبدالله محمد حبشی - محمد احمد سنبانی، صنعا، دار الحکمة الیمانیة، اول، ۱۴۰۸ق؛ تاریخ ابن الوردی، عمر بن مظفر معروف به ابن وردی (۷۴۹ق)، بیروت، دار الکتب العلمیة اول، ۱۴۱۷ق؛ تاریخ أبی الفداء (المختصر فی أخبار البشر)، اسماعیل بن علی ابوالفداء (۷۳۲ق)، بیروت، دار المعرفة، بی تا: تاریخ الطبری (تاریخ الأمم و الملوک)، محمد بن جریر طبری (۳۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، مؤسسة الأعلمی، چهارم، ۱۴۰۳ق؛ تاریخ سیستان، مؤلف: ناشناس (قرن ۵ق)، تصحیح: محمد تقی بهار، تهران، مؤسسه خاور، ۱۳۱۴ش؛ التبیان فی تفسیر القرآن، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۴۲ق، التفسیر، منسوب به امام حسن عسکری بنا (۲۶۰ق)، تحقیق و نشر: مدرسة الإمام المهدی، قم، اول، ۱۴۰۹ق؛ تهذیب الأحکام، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق؛ خلاصة تذهیب تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، احمد بن عبدالله خزرجی انصاری (۹۲۳ق)، بیروت، دار البشائر الإسلامیة، چهارم، ۱۴۱۱ق، الرسائل الأحمدیة، احمد بن صالح آل طعان بحرانی (۱۳۱۵ق)، تحقیق و نشر: دار المصطفی بایه لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۹ق؛ شفاء الصدور فی شرح زیارة العاشور، ابوالفضل بن ابوالقاسم کلانتری تهرانی (۱۳۱۶ق)، تحقیق: سیدابراهیم شبیری زنجانی، تهران، مرتضوی، دوم، ۱۳۸۳ش، الطبقات الکبری الطبقة الخامسة من الصحابة - سلسلة الناقصة من طبقات ابن سعد)، محمد بن سعد هاشمی معروف به ابن سعد (۲۳۰ق)، تحقیق: محمد صامل سلیمی، طائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴ق، عیون أخبار الرضا علی، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الأعلمی، اول، ۱۴۰۴ق، الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق؛ کامل الزیارات، جعفر بن محمد معروف به ابن قولویه (۳۶۸ق)، تحقیق: جواد قیومی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، اول، ۱۴۱۷ق الکامل فی التاریخ، علی بن محمد شیبانی معروف به ابن اثیر جزری (۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق، کتاب العین، خلیل بن احمد فراهیدی (۱۷۵ق)، تحقیق: مهدی مخزومی - ابراهیم سامرایی، قم، دار الهجرة، دوم، ۱۴۰۹ق؛ کتاب الفتوح، محمد بن علی معروف به ابن اعثم کوفی (۳۱۴ق)، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار الأضواء، اول، ۱۴۱۱ق، لواعج الأشجان فی مقتل الحسین علی، سیدمحسن بن عبد الکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، قم، بصیرتی، اول، ۱۳۳۱ق؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن معروف به طبرسی (۵۴۸ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، مؤسسة الأعلمی، اول، ۱۴۱۵ق، المزار الکبیر، محمد بن جعفر مشهدی (قرن ۶ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، اول، ۱۴۱۹ق؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، حسین بن محمد تقی معروف به محدث نوری (۱۳۲۰ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت عا لإحیاء التراث، بیروت، دوم، ۱۴۰۸ق؛ مسند الإمام الرضا، عزیزالله بن محمد عطاردی قوچانی معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضاع، اول، ۱۴۰۶ق، المعارف، عبدالله بن مسلم معروف به ابن قتیبه دینوری (۲۷۶ق)، تحقیق: ثروت عکاشه، قاهره، دار المعارف، دوم، ۱۹۶۹م. معجم الفروق اللغویة، حسن بن عبدالله معروف به ابوهلال عسکری (قرن ۵ق)، به کوشش: بیت الله بیات، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۲ق؛ من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، دوم، ۱۴۰۴ق، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، عبدالرحمن بن علی معروف به ابن جوزی (۵۹۷ق)، تحقیق: محمد عبد القادر عطا - مصطفی عبد القادر، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۲ق؛ نهایة الأرب فی فنون الأدب، احمد بن عبدالوهاب نویری (۷۳۳ق)، قاهره، دار الکتب و الوثائق القومیة، اول، ۱۴۲۳ق؛ وسائل الشیعة تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة) محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت الإحیاء التراث، قم، دوم، ۱۴۱۴ق.
- ↑ شریفی، مرضیه، مقاله «آل زیاد»، دانشنامه امام رضا، ج۱، ص ۱۵۷.