هشام بن حکم
مقدمه
ابومحمد هشام بن حکم شیبانی کوفی بغدادی کندی دانشمند برجسته علوم عقلی و نقلی، متخصص در عقاید دینی و معارف مذهبی و از هم پیمانان قبیله «بنی‌شیبان»[۱] یا «بنی‌کنده» بود.[۲] زادگاه وی طبق گفتار اکثر منابع رجالی، کوفه و محل نشو و نمای او واسط بوده است،[۳] ولی کشّی زادگاه و محل رشد او را واسط نقل کرده است.[۴] تاریخ دقیق ولادتش معلوم نیست و در منابع هیچ‌گونه اشاره‌ای به آن نشده است. هشام از اصحاب امام صادق و امام کاظم(ع) بود[۵] و از آن بزرگواران[۶] و افرادی چون ابوعبیده حذّاء، زراره و سُدیر صیرفی روایاتی نقل کرده است.[۷]
الندیم نام وی را در زمره متکلمان شیعه برشمرده و می‌‌نویسد که هشام از متکلمان برجسته و زبردست شیعه و از کسانی است که به پرورش بحث امامت در تشیع پرداخته و آن را تنقیح کرده است و در این فن بسیار حضور ذهن داشته و حاضر جواب بوده است.[۸] ایشان در این راه با صاحبان مکاتب در بغداد، بصره و کوفه به مناظره می‌‌نشست.[۹] به گفته طوسی، یحیی بن خالد برمکی وزیر هارون الرشید مجالس مناظره و کلام تشکیل می‌‌داد و ریاست علمی و اداره آن مجالس به عهده هشام بود.[۱۰]
نجاشی بر وثاقت وی تأکید کرده ودقت او را در نقل روایات ستوده است.[۱۱] هشام شاگردان بسیاری را نیز در مکتب خود پرورش داده که از آن میان کسانی چون محمد بن ابی عمیر، داود بن رزین[۱۲] و ابوعلی صکّاک را می‌‌توان نام برد.[۱۳] گفته شده که هشام پیشتر شاگرد ابوشاکر زندیق بود،[۱۴] اما به رهنمود امام صادق(ع) به راه حق بازگشت و از آن پس، سرآمد اصحاب آن حضرت گردید.[۱۵]
امام صادق(ع) درباره وی فرمود: هشام با قلب، دست و زبان خود ما را یاری می‌‌کند. وی جوینده حق ما و تصدیق کننده گفتار ماست، پیرو او پیرو ما و مخالف او دشمن ماست.[۱۶] امام رضا(ع) نیز او را بنده ناصح خوانده و برایش آرزوی رحمت کرده است.[۱۷]
هشام در اواخر عمر به بغداد هجرت کرد و در محله قصر وضّاح اقامت گزید[۱۸] و برای امرار معاش به تجارت مشغول شد.[۱۹] گویند که امام کاظم(ع) مبلغ پانزده هزار درهم در اختیار او قرار داد تا با آن تجارت کند و سود حاصله را خود بردارد و سرانجام اصل سرمایه را به امام(ع) برگرداند، از این روی در محله کرخ بغداد مشغول کسب و کار گردید.[۲۰] به گفته شیخ صدوق، هشام کرباس فروش بوده و به تجارت قماش اشتغال داشته است.[۲۱]
تاریخ وفات هشام به اختلاف نقل شده است: در برخی منابع آمده است که وی اندکی پس از حادثه قلع و قمع برمکیان، در سال ۱۸۷ هـ یا در زمان خلافت مأمون[۲۲] یا در سال ۱۹۹ هـ پس از مدتی متواری شدن در بغداد درگذشت.[۲۳]
وی دارای آثار و تألیفات بسیاری در زمینه‌های مختلف بوده که عبارت‌اند از: علل التحریم الفرائض الامامة الدلالة علی حدث الاجسام الردّ علی الزنادقة الرد علی اصحاب الأثنین التوحید الردّ علی هشام الجوالیقی الردّ علی اصحاب الطبائع الشیخ و الغلام فی التوحید التدبیر فی الامامة المیزان المیدان کتاب فی امامة المفضول کتاب الوصیة و الردّ علی منکریها اختلاف الناس فی الامامة الجبر و القدر الحکمین الرد علی المعتزلة و طلحة و الزبیر القدر الالفاظ الاستطاعة المعرفة الثمانیة ابواب الاخبار الرد علی ارسطاطالیس فی التوحید المجالس فی التوحید المجالس فی الامامة[۲۴] کتاب علی شیطان الطاق کتاب الاخبار و کیف تصحّ کتاب المعتزلة[۲۵] کتاب الالطاف[۲۶] تفسیر ما یلزم العباد الاقرار به التمیز اثبات الحجج علی ما خالف الشیعه[۲۷] مناظرة هشام بن حکم[۲۸] و الأصل.[۲۹].[۳۰]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ رجال البرقی ۳۵.
- ↑ رجال الطوسی ۳۲۹.
- ↑ رجال النجاشی ۲/۳۹۸ خلاصة الاقوال ۱۷۸.
- ↑ اختیار معرفة الرجال ۲۵۵.
- ↑ رجال الطوسی ۳۲۹ و۳۶۲.
- ↑ الفهرست (طوسی) ۱۷۴.
- ↑ معجم رجال الحدیث ۱۹/۲۷۱.
- ↑ الفهرست (الندیم) ۲۲۳.
- ↑ الذریعه ۱/۳۱۰.
- ↑ الفهرست (طوسی) ۱۷۵.
- ↑ رجال النجاشی ۲/۳۹۸.
- ↑ معجم رجال الحدیث ۱۹/۲۷۱.
- ↑ سیر اعلام النبلاء ۱۰/۵۴۴.
- ↑ رجال البرقی ۳۵.
- ↑ اختیار معرفة الرجال ۲۵۵ معالم العلماء ۱۲۸.
- ↑ معالم العلماء ۱۲۸.
- ↑ خلاصة الاقوال ۱۷۸.
- ↑ رجال النجاشی ۲/۳۹۷.
- ↑ اختیار معرفة الرجال ۲۵۵.
- ↑ اختیار معرفة الرجال ۲۵۵ و۲۶۹.
- ↑ من لا یحضره الفقیه ۴/۴۳۷.
- ↑ الفهرست (الندیم) ۲۲۴ الفهرست (طوسی) ۱۷۴.
- ↑ رجال النجاشی ۲/۳۹۷.
- ↑ رجال النجاشی ۲/۳۹۸.
- ↑ الفهرست (الندیم) ۲۲۴.
- ↑ الفهرست (طوسی) ۱۷۴.
- ↑ معالم العلماء ۱۲۸.
- ↑ الذریعه ۲۲/۳۰۵.
- ↑ الذریعه ۲/۱۶۷.
- ↑ فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی، ج۱ ص۸۲۴-۸۲۵.