حلیم (اسم الهی)

این مدخل زیرشاخهٔ بحث صفات الهی است. حلیم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حلیم در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

«حلیم» بر وزن فعیل، صفت مشبهه از ریشه «ح ـ ل ـ م» به معنای چشم‌پوشی از تقصیر و پوشاندن چیزی است. برخی حلیم و صبور را به یک معنی دانسته‌اند؛ با این فرق که در صبور برخلاف حلیم، گناهکار ایمن از عقوبت نیست. بعضی نیز در این زمینه گفته‌اند صبور کسی است که در مقابل مضار و مکروه، از اظهار جزع خودداری می‌کند؛ ولی حلیم چنین ویژگی‌ای ندارد، از این رو به خدا حلیم اطلاق می‌شود؛ اما صبور گفته نمی‌شود، زیرا او توانای مطلق است و ناچار از تحمّل نیست. گذشته از این، هیچ چیز برای ذات اَقدس او ناسازگار و مکروه شمرده نمی‌شود، از این رو در آیات قرآن کریم خدا به اسم صبور وصف نشده است؛ البته در ادعیه در مواردی چند صفات صبّار، صبور و صابر برای خدا به کار رفته‌اند؛ لیکن با توجه به معنای صبور و کاربرد هر کدام از صبر و حلم به جای یکدیگر در عرف، باید گفت صبر در این موارد به معنای حلم است.

حلیم از اسمای حسنای الهی و بدین معناست که خدا با آنکه نافرمانی گناهکاران و مخالفت آنان را می‌بیند، خشم بر او چیره نگشته و وی را به انتقام وانمی‌دارد و با داشتن کمال قدرت بر مجازاتشان به آنان مهلت داده و در عقوبتشان شتاب نمی‌کند و مطیع و عاصی و کافر و مسلمان را یکسان از نعمت‌های خود بهره‌مند می‌سازد. تعاریف گوناگونی برای اسم حلیم گزارش شده‌اند؛ مانند «حلیم کسی است که پس از پوشاندن عیوب، گناهان را می‌بخشد؛ دوستی‌ها را حفظ و عهد خود را تمام و به وعده خود عمل می‌کند؛ پرده عفو را بر فرو رفتگان در گناه می‌افکند و دامنه گذشت خویش را روی پرده‌داران می‌کشد؛ گناه گناهکاران، او را به سبکی نمی‌کشاند و سرکشی طغیانگران، وی را مضطرب و بیتاب نمی‌کند». حلیم بودن خدا با انتقام و غضب او منافات ندارد؛ زیرا نظام آفرینش برای تربیت نفوس به هر کدام از آن دو در جایگاه مناسب نیازمند است، چنان‌که اقتضای حلم خدا تأخیر عقوبت در دنیاست؛ اما در آخرت برداشتن عقوبت تنها شامل موحّدان می‌شود، از این رو برخی حلیم را به دیر خشم گیرنده و تأخیر کننده در عقوبت معنا کرده‌اند.

حلیم ۱۵ بار در قرآن به کار رفته است که ۱۱ مرتبه درباره خداست و در همه موارد با اسماء دیگر همراه است: ۶ مورد با غفور، سه بار همراه علیم، یک بار در کنار شکور و یک کاربرد با غنی.

در همنشینی اسم حلیم با اسمای دیگر، عنایتی هست که یا به سیاق آیه یا به رابطه میان خود اسماء برمی‌گردد؛ مثلاً در آیه ﴿قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَا أَذًى وَاللَّهُ غَنِيٌّ حَلِيمٌ﴾ که درباره برتریِ گفتار پسندیده در برابر نیازمندان و گذشت از تندی و اصرار آنان، بر صدقه‌ای که آزاری را به دنبال داشته باشد سخن می‌گوید، اسم غنی کنار اسم حلیم نشسته و آیه به این دو اسم پایان یافته است؛ رازش آن است که انفاق کننده‌ای که پس از انفاق، نیازمندان را با سخن‌های ناروای خود می‌آزارد و از تندی و اصرار آنان درنمی‌گذرد، دو وصف ناپسند دارد: نخست آنکه انفاق او در چشمش بزرگ جلوه می‌کند و دیگر آنکه از پافشاری و تندی نیازمندان اثر می‌پذیرد و انسان مؤمن باید خود را از این دو ویژگی دور گرداند و در این گونه موارد، خوی او اخلاق الهی باشد، چون خدا غنی است و هیچ‌گاه جود و اِنعام خود را بزرگ نمی‌بیند؛ نیز حلیم است و در مؤاخذه جاهلانِ بدکردار شتاب نمی‌کند. به گفته برخی، همراهی اسم حلیم با غنی در آیه یاد شده، بدان جهت است که خدا از صدقات و طاعات بندگان بی‌نیاز و در مقابل انفاق کنندگانِ آزاررسان حلیم است و اگر به جای صفت حلیمْ حمید یا علیم یاد می‌شد، نیکو نبود. به سخن برخی دیگر، همراهی یاد شده دلالت دارد که حلم الهی بر بندگان خویش از روی نیاز نیست. همسایگی اسم حلیم با غفور در آیه ﴿لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ وَلَكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ﴾ از آن روست که عدم مؤاخذه بر سوگندهای بیهوده که بی‌قصد و اراده جدّی به زبان رانده می‌شوند، جلوه‌ای از مغفرت و حلم پروردگار است؛ زیرا از آیه یاد شده برداشت می‌شود یاد کننده سوگندهای بیهوده سزاوار مؤاخذه است؛ ولی خدا از روی تفضّل و به مقتضای رحمت واسع و حلم خود از مجازات او چشم می‌پوشد؛ البته به گفته برخی، خدا در این آیه می‌فرماید: شما را به جهت قسم‌های لغوی که به جا می‌آورید مؤاخذه نمی‌کنم؛ امّا از پی سوگندهای جدّی‌تان در صورتی که دروغ یا بر امر باطلی باشد، مجازات خواهم کرد؛ با این همه خدا در عقوبت گناهکار شتاب نمی‌کند، چون حلیم است و به او فرصت می‌دهد توبه کند و اگر توبه کرد، به اقتضای غفور بودنش او را می‌بخشد.

همجواری اسم حلیم با غفور در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ وَإِنْ تَسْأَلُوا عَنْهَا حِينَ يُنَزَّلُ الْقُرْآنُ تُبْدَ لَكُمْ عَفَا اللَّهُ عَنْهَا وَاللَّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ﴾ بدین جهت است که خدا از گناه کسانی که با پرسش‌های بیجا خود و پیامبر(ص) را می‌آزردند درمی‌گذرد و نسبت به گناهان آنها بخشنده است و در مقابلِ افراط گناهکاران، در عقوبت تعجیل نمی‌کند و با توانمندی بر عقاب و انتقام، ایشان را از لطف و رحمت خود بهره‌مند کرده و به آنان برای توبه مهلت می‌دهد، تا گناهانشان را بیامرزد: ﴿إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْا مِنْكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطَانُ بِبَعْضِ مَا كَسَبُوا وَلَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ﴾.، چنان که مجازات مشرکان را بر اثر عقاید و سخنان شرک‌آمیزشان یا مجازات انسان‌ها را به جهت غفلت و کوتاهی‌شان از فهم این حقیقت که همه موجودات جهان و ارکان وجودی‌شان همواره تسبیحگوی خدایند به تأخیر می‌اندازد، تا خطای خود را دریافته و به سوی او توبه کنند و وی آنها را ببخشد: ﴿تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِيهِنَّ وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ إِنَّهُ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا﴾ به گفته برخی غفور باید حلیم باشد. همنشینی اسم حلیم با شکور در آیه ﴿إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعِفْهُ لَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ شَكُورٌ حَلِيمٌ﴾ می‌نمایاند که خدا در مقابل اعمال خیر بندگانش شکور و دربرابر گناهان آنها حلیم و این، کمال اکرام و احترام به بندگان است، از این‌رو برخی ذیل آیه یادشده گفته‌اند: خدا قدرشناس انفاق‌کنندگان است و در مقابل بخیلان، حلیم. همراهی حلیم با اسم علیم نشان می‌دهد که خدا با آنکه بر نافرمانی‌های عاصیان ـ همچون کفر و تکذیب آیات الهی، دشمنی‌های کافران قریش با مسلمانان و بیرون راندنشان از مکه، تفریط و گناهان مهاجران: «... و اِنَّ اللّهَ لَعَلیمٌ حَلیم» (حجّ / ۲۲، ۵۹) و رعایت نکردن سهم ضعیفان و عاجزان مانند کودکان و زنان در تقسیم ارث ـ آگاهی و احاطه دارد، حلیم است: ﴿ِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ﴾. و امهال و تأخیر در عقوبت، مطابق مصلحت است؛ نه از روی جهل و غفلت. خدا به آنچه در درون انسان‌ها نیز می‌گذرد ـ از قبیل میل و نیت و رضایت و عدم آن ـ آگاه است.

در آیه ﴿تُرْجِي مَنْ تَشَاءُ مِنْهُنَّ وَتُؤْوِي إِلَيْكَ مَنْ تَشَاءُ وَمَنِ ابْتَغَيْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكَ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ تَقَرَّ أَعْيُنُهُنَّ وَلَا يَحْزَنَّ وَيَرْضَيْنَ بِمَا آتَيْتَهُنَّ كُلُّهُنَّ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا فِي قُلُوبِكُمْ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَلِيمًا﴾ از آنجا که پیامبر(ص) در تقسیم عادلانه وقت خود میان همسرانش با دشواری روبه‌رو بود ـ زیرا اختلاف میان همسران و رقابت‌های متداول زنانه، ایشان را به زحمت می‌انداخت ـ کامل به وی اختیار می‌دهد که هرگونه می‌خواهد رفتار و وقت خویش را میان آنها قسمت کند و هر کدام را می‌خواهد مقدّم و دیگری را مؤخّر بدارد و در پایان آیه می‌فرماید خدا به آنچه در دل‌های شما می‌گذرد آگاه است و خدا علیم حلیم است. برخی، متعلق علم را این دانسته‌اند که خدا آگاه است که کدام‌یک به این حکم الهی خشنود و کدام ناخشنودند و بعضی گفته‌اند خدا می‌داند که مردان به بعضی زنان گرایش بیشتر و از برخی بیشتر خرسندند.

براساس آیه ﴿وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاءِ أَوْ أَكْنَنْتُمْ فِي أَنْفُسِكُمْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ سَتَذْكُرُونَهُنَّ وَلَكِنْ لَا تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلَّا أَنْ تَقُولُوا قَوْلًا مَعْرُوفًا وَلَا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّكَاحِ حَتَّى يَبْلُغَ الْكِتَابُ أَجَلَهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي أَنْفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ﴾ خدا نیات بدی را که عملی نمی‌شوند می‌بخشد. در آیه یاد شده خدا مردان را از وعده پنهانی با زنانی که در عدّه وفات به سر می‌برند و تصمیم ازدواج با آنها نهی می‌کند، تا زمان عدّه به سر آید؛ سپس می‌فرماید: بدانید خدا آنچه را در دل دارید می‌داند و بدانید خدا غفور رحیم است. مفسران در تفسیر این آیه گفته‌اند خدا بر نیات شما بر اعمال ناشایست آگاه است؛ ولی به جهت صفت حلم خود در عقوبت شتاب نمی‌کند و کسانی را که نیت خود را عملی نسازند می‌بخشد؛ زیرا او غفور است گفتنی است که انسان جلوه‌ای از کمال و جمال خدا و مظهر اسما و صفات اوست، از این رو شایسته است به حلم آراسته گردد، چنان‌که قرآن کریم از حضرت شعیب(ع) در ﴿قَالُوا يَا شُعَيْبُ أَصَلَاتُكَ تَأْمُرُكَ أَنْ نَتْرُكَ مَا يَعْبُدُ آبَاؤُنَا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فِي أَمْوَالِنَا مَا نَشَاءُ إِنَّكَ لَأَنْتَ الْحَلِيمُ الرَّشِيدُ﴾، از حضرت ابراهیم(ع) در ﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾، ﴿إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَحَلِيمٌ أَوَّاهٌ مُنِيبٌ﴾ و از فرزند وی در ﴿فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلَامٍ حَلِيمٍ﴾ با ویژگی حلم یاد کرده است.

منابع

1. مقاله «حلیم»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۱