آل عمران در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آل عمران است. آل عمران از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آل عمران در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

واژه آل عمران فقط یک بار در آیه ۳۳ سومین سوره قرآن آمده؛ از این رو، این سوره به "آل عمران" موسوم شده است: ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾. لغویان و مفسّران، برای کلمه "آل" معانی گوناگونی چون خانواده، فرزندان، پیروان و شخص برشمرده‌اند.

مراد از آل عمران در قرآن

مفسّران در اینکه عمران در آیه نام چه کسی است، اختلاف دارند. برخی او را عمران بن یصهر بن قاهث‌ بن لاوی بن یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم، پدر موسی (ع) و هارون و بعضی عمران بن ماثان پدر مریم می‌دانند که وی از نسل سلیمان‌ بن‌ داوود بن إیشا و همه از نسل یهودا ابن یعقوب‌ بن اسحاق بن ابراهیم‌اند. البتّه عهد عتیق موسی و هارون را پسران عمرام بن قهات می‌داند . گفته شده که بین این دو عمران، ۱۸۰۰ سال فاصله بوده است ؛ البتّه بیش‌تر مفسّران بر این باورند که وی به ادلّه ذیل پدر مریم است:

1. در ادامه سوره آل عمران سخن از پدر، مادر و فرزند مریم و نیز زکریا، متکفّل وی است؛ پس مقصود از عمران در این آیه نیز باید پدر مریم باشد و اگر منظور، پدر موسی باشد، با آیات این سوره تناسبی ندارد.
2. آیاتِ پس از آیه ۳۳ به چگونگی برگزیدن آل عمران پرداخته و تکرار نام عمران در آیات بعد، مانند تکرار اسم در دو جمله است که یکی بودن هر دو اسم را متبادر می‌سازد و اگر مقصود از شخص دوم، غیر از شخص اوّل باشد، موجب به اشتباه افکندن شنونده می‌شود که از کلام حکیم به دور است.
3. در مواردی، از پدر مریم با نام عمران یاد شده؛ ولی در هیچ جای از قرآن، از پدر موسی به عمران تعبیر نشده است .
4. این آیه با آیه دیگری که درباره مریم و عیسی است، مطابقت شدید دارد: ﴿وَالَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِيهَا مِنْ رُوحِنَا وَجَعَلْنَاهَا وَابْنَهَا آيَةً لِلْعَالَمِينَ﴾. گفته شده مقصود از عمران در این آیه و آیات بعد، پدر موسی می‌باشد، زیرا که ممکن است عمران، پدر موسی نیز دختری به نام مریم داشته است، هم چنانکه در عهد عتیق نیز مریم خواهر موسی و هارون و هر سه از فرزندان عمرام به شمار آمده است. این حرف پذیرفته نیست؛ زیرا آیات از مریمی سخن می‌گوید که کفالت او را زکریا، پدر یحیی بر عهده داشته است و زکریا و یحیی هر دو در زمان عیسی می‌زیسته‌اند و به شهادت قرآن، پیش از آن، کسی به نام یحیی نامیده نشده بود ﴿يَا زَكَرِيَّا إِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلَامٍ اسْمُهُ يَحْيَى لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِيًّا﴾ در ضمن، مقصود از آل‌ عمران، نمی‌تواند هر دو عمران باشد؛ زیرا نام عمران پدر مریم، دو بار در قرآن آمده و از عمران پدر موسی نامی برده نشده است. از سوی دیگر، فاصله آنها حدود ۱۸۰۰ سال بوده که با این فاصله زمانی، بعید به نظر می‌رسد منظور هر دوی آنها باشد.

علامه طباطبایی در تفسیر خود ذیل آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾ بیان می‌کند منظور از عمران که در این آیه نامش برده شده یا پدر مریم است و یا پدر موسی (ع) و به هر تقدیر یکی از ذریّه ابراهیم است و آل ابراهیم هم ذریّه او است، پس با آوردن آل عمران، در حقیقت دو بار آل ابراهیم، در قرآن ذکر شده است. به این دلیل که منظور از آل ابراهیم، بعضی از ایشان است نه همه آنان. اما از آنجا که آیه ﴿إِذْ قَالَتِ امْرَأَتُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّي نَذَرْتُ لَكَ مَا فِي بَطْنِي مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّي إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ از ﴿امْرَأَتُ عِمْرَانَ﴾ به عنوان مادر حضرت مریم سخن گفته می‌شود و از آن پس نیز تا آیه ۶۰ سرگذشت حضرت مریم و عیسی (ع) بیان می‌گردد و نیز در سراسر قرآن، هیچ‌گاه نام پدر حضرت موسی ذکر نشده، منظور پدر حضرت مریم می‌باشد. به این ترتیب مراد از آل عمران، حضرت مریم و حضرت عیسی (ع) و احتمالاً مادر مریم است. برخی نیز گفته‌اند: مراد از آل عمران خود عمران است. در روایات مسیحیان برای پدر حضرت مریم نام دیگری ذکر شده است، ولی این سخن نزد مفسران مسلمان اعتباری ندارد.

امتیازهای پیامبران گذشته از جمله آل عمران زمینه‌ساز ایمان اهل کتاب به پیامبر خاتم است. به‌ویژه یادآوری این مطلب که پیغمبر خاتم از خاندان همان پیامبران پیشین است و امت‌های آنان همگی مأمورند به پیامبری که آیین آنها را تصدیق می‌کند، ایمان آورند.

در مجموع درباره آل عمران احتمالات زیر وجود دارد:

1. عیسی و مریم که این قول مشهور است؛
2. موسی و هارون؛
3. مؤمنان به عیسی، زیرا آل به معنای پیرو نیز آمده است؛
4. امام علی (ع) زیرا نام پدر حضرت در تورات، عمران است؛
5. پیامبران و امامان معصومی که از نسل عمران هستند ؛ زیرا آنان را در آیه، برگزیدگان خداوند دانسته و این وصف در همه خویشان و نزدیکان صادق نیست؛
6. شخص عمران، چنان‌که در آیه ﴿وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَبَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسَى وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلَائِكَةُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾ از شخص موسی و هارون، به آل تعبیر شده است

علت برگزیدگی آل عمران در قرآن

1. مفسران علت برگزیده شدن آل عمران را این‌گونه بیان کرده‌اند: خداوند، کسانی را بر می‌گزیند که در قول و عمل ثبات داشته باشند و چون آل عمران، دارای این ویژگی بودند، برگزیده شدند.
2. بعضی نیز گفته‌اند: مقصود این است که خداوند از گفتار و نیت‌های قلبی آنان آگاه است و ملاک گزینش آل عمران از این جهت است که در گفتار صادق و در نیت پاک و خالص‌اند. به هر حال گزینش آنها بر اساس ارزش‌ها و شایستگی‌های موجود در آنان بوده است و خدای تعالی کسی را از میان خلق خود بر نخواهد گزید مگر اینکه معصوم، پاکیزه و منزّه از زشتی‌ها باشد، بنابراین کسانی باید از آل عمران انتخاب شوند که معصوم باشند، خواه پیامبر باشند یا امام .

نسبت آل عمران و آل ابراهیم

براساس مباحث گذشته، چه عمران پدر مریم باشد یا پدر موسی و هارون، در هر صورت، جزو آل ابراهیم است؛ زیرا آل ابراهیم، چه از طریق اسماعیل و چه از طریق اسحاق، شامل هر دو عمران و همه پیامبران و معصومان پس از ابراهیم نیز می‌شود؛ چنان که گروهی از مفسّران در تفسیر ﴿ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾. گفته‌اند: همه پیامبران، از ذرّیّه آدم و بعد ذرّیّه نوح، سپس ذرّیّه ابراهیم هستند. برخی نیز گفته‌اند: ﴿ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ حال یا بدل از آل ‌ابراهیم و آل عمران است؛ یعنی آن دو، یک ذرّیّه هستند که بعضی (آل عمران) از بعضی دیگر (آل ‌ابراهیم) هستند؛ امّا درباره این که چرا از آل عمران جداگانه نام برده شده با این که آل‌ابراهیم آن را دربردارد، سه احتمال وجود دارد:

1. برای آگاه کردن مخاطب به این که عیسی هم بشری با کرامات بزرگ از ناحیه خداوند است و برای نبوّت برگزیده شده تا ادّعای مدّعیانِ الوهیت او را باطل کند.
2. برای آگاه کردن مخاطب به شرف و منزلت آل عمران است؛ البتّه ذکر خاص پس از عام، لزوماً به معنای برتری بر دیگران نیست؛ زیرا خاتم انبیا، برترین پیامبران بوده و داخل در آل ‌ابراهیم است
3. چون قرآن، پس از این آیه، به تفصیل درباره دو فرد منسوب به عمران یعنی مریم و عیسی سخن گفته، نام آل عمران را جداگانه آورده است

چرا قرآن به فضایل آل عمران پرداخته است؟

برخی‌ گفته‌اند: عقاید انحرافی یهود که می‌گفتند: ما فرزندان و دوستان خداییم و مسیحیان که می‌گفتند: مسیح پسر خدا است، موجب‌شد تا خداوند در ابتدای آیه، فضایل پیامبران را نقل، و در پایان با جمله ﴿ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ دروغ‌گویان در حقّ انبیا را تهدید کند. بعضی نیز گفته‌اند: یادآوری امتیازهای پیامبران گذشته، از جمله آل‌عمران، زمینه‌ساز ایمان اهل‌کتاب به پیامبر خاتم است؛ به ویژه که یادآور می‌شود: پیغمبر خاتم، از خاندان همان پیامبران پیشین است و امّت‌های آنان همگی مأمورند به پیامبری که آیین آنها را تصدیق می‌کند، ایمان آورند

منابع

• یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «آل عمران»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱
• کدخدایی، مرضیه السادات، مقاله «آل عمران»، دانشنامه معاصر قرآن کریم