بحث:آل عمران در قرآن

مقدمه

• عمران از ریشه عمر و از جمله اسماء می‌باشد. خاندان عمران که در قرآن مورد بزرگ‌ترین ستایش (برگزیدگی بر جهانیان) قرار گرفته محل اختلاف است که مقصود، خاندان عمران بن یصهر بن فاهث بن لاوی بن یعقوب است که پدر موسی و هارون باشد؛ و بنابراین آل عمران، شامل موسی و هارون و پیامبران از نسل هارون و صلحای این تبار می‌شود یا مقصود از عمران، به هشم بن امون پدر مریم که از نسل سلیمان بن داود است می‌باشد.
• هر جا در قرآن، نام عمران برده شود اشاره به پدر مریم است و این خود مؤید دیگری است که مقصود از آل عمران، مریم و عیسی است و به احتمالی مادر مریم را نیز در بر می‌گیرد. و به قولی آل عمران نسل ابراهیم است و انتساب به عمران جهت اتحاد این نسل است، چنان‌که آمده است: ﴿ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ﴾.
• بیشتر مفسران بر این باورند که عمران، پدر مریم است و دلایل متعددی بر عقیده خود دارند. خواه عمران پدر مریم باشد یا پدر موسی و هارون در هر صورت جزء آل ابراهیم است، زیرا آل ابراهیم چه از طریق اسماعیل و چه از طریق اسحاق، شامل هر دو عمران و و همه پیامبران و معصومان پس از ابراهیم نیز می‌شود. *گفته‌اند: مقصود از "آل عمران" عیسی بن مریم دختر عمران بن ماثان است و حال آنکه بین عمران پسر یصهر و عمران پسر ماثان ۱۸۰۰ سال فاصله است.
• مفسران علت برگزیده شدن آل عمران را این‌گونه بیان کرده‌اند: خداوند، کسانی را بر می‌گزیند که در قول و عمل ثبات داشته باشند و چون آل عمران، دارای این ویژگی بودند، برگزیده شدند.
• بعضی نیز گفته‌اند: مقصود این است که خداوند از گفتار و نیت‌های قلبی آنان آگاه است و ملاک گزینش آل عمران از این جهت است که در گفتار صادق و در نیت پاک و خالص‌اند. به هر حال گزینش آنها بر اساس ارزش‌ها و شایستگی‌های موجود در آنان بوده است و خدای تعالی کسی را از میان خلق خود بر نخواهد گزید مگر این که معصوم، پاکیزه و منزّه از زشتی‌ها باشد، بنابراین کسانی باید از آل عمران انتخاب شوند که معصوم باشند، خواه پیامبر باشند یا امام.
• این عنوان فقط یک بار در کلام خدا آمده است که در آن سخن از برتری این خاندان بر جهانیان است ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾.
• عمران نام پدر حضرت مریم در کتاب مقدس به صورت "عمرام" ذکر شده است. و در عهد عتیق موسی، هارون، پسران عمرام بن قهام معرفی شده‌اند . برعکس در قرآن هیچ جا از پدر موسی نامی برده نشده است. البته عنوان آل عمران در کتاب مقدس وجود ندارد.
• علامه طباطبایی در تفسیر خود ذیل آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾ بیان می‌کند که منظور از عمران که در این آیه نامش برده شده یا پدر مریم است و یا پدر موسی(ع) و به هر تقدیر یکی از ذریّه ابراهیم است و آل ابراهیم هم ذریّه او است، پس با آوردن آل عمران، در حقیقت دو بار آل ابراهیم، در قرآن ذکر شده است. به این دلیل که منظور از آل ابراهیم، بعضی از ایشان است نه همه آنان. اما از آنجا که آیه ﴿إِذْ قَالَتِ امْرَأَتُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّي نَذَرْتُ لَكَ مَا فِي بَطْنِي مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّي إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ از ﴿امْرَأَتُ عِمْرَانَ﴾ به عنوان مادر حضرت مریم سخن گفته می‌شود و از آن پس نیز تا آیه ۶۰ سرگذشت حضرت مریم و عیسی(ع) بیان می‌گردد و نیز در سراسر قرآن، هیچ‌گاه نام پدر حضرت موسی ذکر نشده، منظور پدر حضرت مریم می‌باشد. به این ترتیب مراد از آل عمران، حضرت مریم و حضرت عیسی(ع) و احتمالاً مادر مریم است. برخی نیز گفته‌اند: مراد از آل عمران خود عمران است. در روایات مسیحیان برای پدر حضرت مریم نام دیگری ذکر شده است، ولی این سخن نزد مفسران مسلمان اعتباری ندارد.
• امتیازهای پیامبران گذشته از جمله آل عمران زمینه‌ساز ایمان اهل کتاب به پیامبر خاتم است. به‌ویژه یادآوری این مطلب که پیغمبر خاتم از خاندان همان پیامبران پیشین است و امت‌های آنان همگی مأمورند به پیامبری که آیین آنها را تصدیق می‌کند، ایمان آورند.

آل عمران در قرآن

• این واژه فقط یک بار در آیه ۳۳ سومین سوره قرآن آمده؛ از این رو، این سوره به "آل عمران" موسوم شده است: ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾. لغویان و مفسّران، برای کلمه "آل" معانی گوناگونی چون خانواده، فرزندان، پیروان و شخص برشمرده‌اند.
• مفسّران در این که عمران در این آیه نام چه کسی است، بر یک رأی نیستند. برخی او را عمران بن یصهر بن قاهث‌ بن لاوی بن یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم، پدر موسی(ع) و هارون، و بعضی، عمران بن ماثان پدر مریم می‌دانند که وی از نسل سلیمان‌ بن‌ داوود بن إیشا و همه از نسل یهودا ابن یعقوب‌ بن اسحاق بن ابراهیم‌اند. البتّه عهد عتیق موسی و هارون را پسران عمرام بن قهات می‌داند . گفته شده که بین این دو عمران، ۱۸۰۰ سال فاصله بوده است ؛ البتّه بیش‌تر مفسّران بر این باورند که وی به ادلّه ذیل پدر مریم است:

1. در ادامه سوره آل عمران سخن از پدر، مادر و فرزند مریم و نیز زکریا، متکفّل وی است؛ پس مقصود از عمران در این آیه نیز باید پدر مریم باشد و اگر منظور، پدر موسی باشد، با آیات این سوره تناسبی ندارد.
2. آیاتِ پس از آیه ۳۳ به چگونگی برگزیدن آل عمران پرداخته و تکرار نام عمران در آیات بعد، مانند تکرار اسم در دو جمله است که یکی بودن هر دو اسم را متبادر می‌سازد و اگر مقصود از شخص دوم، غیر از شخص اوّل باشد، موجب به اشتباه افکندن شنونده می‌شود که از کلام حکیم به دور است.
3. در مواردی، از پدر مریم با نام عمران یاد شده؛ ولی در هیچ جای از قرآن، از پدر موسی به عمران تعبیر نشده است .
4. این آیه با آیه دیگری که درباره مریم و عیسی است، مطابقت شدید دارد: ﴿وَالَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِيهَا مِنْ رُوحِنَا وَجَعَلْنَاهَا وَابْنَهَا آيَةً لِلْعَالَمِينَ﴾. گفته شده مقصود از عمران در این آیه و آیات بعد، پدر موسی می‌باشد، زیرا که ممکن است عمران، پدر موسی نیز دختری به نام مریم داشته است، هم چنانکه در عهد عتیق نیز مریم خواهر موسی و هارون و هر سه از فرزندان عمرام به شمار آمده است پذیرفته نیست؛ زیرا آیات، از مریمی سخن می‌گوید که کفالت او را زکریا، پدر یحیی بر عهده داشته است و زکریا و یحیی هر دو در زمان عیسی می‌زیسته‌اند . و به شهادت قرآن، پیش از آن، کسی به نام یحیی نامیده نشده بود ﴿يَا زَكَرِيَّا إِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلَامٍ اسْمُهُ يَحْيَى لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِيًّا﴾ در ضمن، مقصود از آل‌ عمران، نمی‌تواند هر دو عمران باشد؛ زیرا نام عمران پدر مریم، دو بار در قرآن آمده و از عمران پدر موسی نامی برده نشده است. از سوی دیگر، فاصله آنها حدود ۱۸۰۰ سال بوده که با این فاصله زمانی، بعید به نظر می‌رسد منظور هر دوی آنها باشد.

آل عمران چه کسانی‌اند؟

• از آنجا که مفسّران، در معنای آل و مقصود از عمران، وحدت نظر ندارند، در معنای آل عمران نیز بر یک نظر نیستند و احتمال داده‌اند که منظور، یکی از اینها باشد:

1. عیسی و مریم که این قول مشهور است؛
2. موسی و هارون؛
3. مؤمنان به عیسی، زیرا آل به معنای پیرو نیز آمده است؛
4. امام علی(ع) زیرا نام پدر حضرت در تورات، عمران است؛
5. پیامبران و امامان معصومی که از نسل عمران هستند ؛ زیرا آنان را در آیه، برگزیدگان خداوند دانسته و این وصف در همه خویشان و نزدیکان صادق نیست؛
6. شخص عمران، چنان‌که در آیه ﴿وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَبَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسَى وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلَائِكَةُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾ از شخص موسی و هارون، به آل تعبیر شده است.

نسبت آل عمران و آل ابراهیم

• براساس مباحث گذشته، چه عمران پدر مریم باشد یا پدر موسی و هارون، در هر صورت، جزو آل ابراهیم است؛ زیرا آل ابراهیم، چه از طریق اسماعیل و چه از طریق اسحاق، شامل هر دو عمران و همه پیامبران و معصومان پس از ابراهیم نیز می‌شود؛ چنان که گروهی از مفسّران در تفسیر ﴿ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾.
• گفته‌اند: همه پیامبران، از ذرّیّه آدم و بعد ذرّیّه نوح، سپس ذرّیّه ابراهیم هستند. برخی نیز گفته‌اند: ﴿ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ حال یا بدل از آل ‌ابراهیم و آل عمران است؛ یعنی آن دو، یک ذرّیّه هستند که بعضی (آل عمران) از بعضی دیگر (آل ‌ابراهیم) هستند؛ امّا درباره این که چرا از آل عمران جداگانه نام برده شده با این که آل‌ابراهیم آن را دربردارد، سه احتمال وجود دارد:

1. برای آگاه کردن مخاطب به این که عیسی هم بشری با کرامات بزرگ از ناحیه خداوند است و برای نبوّت برگزیده شده تا ادّعای مدّعیانِ الوهیت او را باطل کند.
2. برای آگاه کردن مخاطب به شرف و منزلت آل عمران است؛ البتّه ذکر خاص پس از عام، لزوماً به معنای برتری بر دیگران نیست؛ زیرا خاتم انبیا، برترین پیامبران بوده و داخل در آل ‌ابراهیم است
3. چون قرآن، پس از این آیه، به تفصیل درباره دو فرد منسوب به عمران یعنی مریم و عیسی سخن گفته، نام آل عمران را جداگانه آورده است.

چرا آل عمران برگزیده شدند؟

• برخی مفسّران، از جمله ﴿ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ چنین استفاده کرده‌اند: خداوند کسانی را برمی‌گزیند که در قول و عمل ثبات داشته باشند و چون آل عمران دارای این ویژگی بودند، برگزیده شدند. بعضی نیز گفته‌اند: مقصود این است که خداوند از گفتار و نیّت‌های قلبی آنان آگاه است و ملاکِ گزینش آل عمران از این جهت است که در گفتار، صادق، و در نیّت، پاک و خالصند؛ به هر حال، گزینش آنها براساس ارزش‌ها و شایستگی‌های موجود در خود آنان بوده است؛ در غیر این صورت، انتخاب فردی در جای‌گاه نبی، ترجیح بدون دلیل است که از خداوند حکیم محال است.

چرا قرآن به فضایل آل عمران پرداخته است؟

• برخی‌گفته‌اند: عقاید انحرافی یهود که می‌گفتند: ما فرزندان و دوستان خداییم و مسیحیان که می‌گفتند: مسیح پسر خدا است، موجب‌شد تا خداوند در ابتدای آیه، فضایل پیامبران را نقل، و در پایان با جمله ﴿ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ دروغ‌گویان در حقّ انبیا را تهدید کند. بعضی نیز گفته‌اند: یادآوری امتیازهای پیامبران گذشته، از جمله آل‌عمران، زمینه‌ساز ایمان اهل‌کتاب به پیامبر خاتم است؛ به ویژه که یادآور می‌شود: پیغمبر خاتم، از خاندان همان پیامبران پیشین است و امّت‌های آنان همگی مأمورند به پیامبری که آیین آنها را تصدیق می‌کند، ایمان آورند.