آیا آیه ۱۵ سوره غافر خاتمیت را نفی می‌کند؟ (پرسش)

آیا آیه ۱۵ سوره غافر خاتمیت را نفی می‌کند؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ ختم نبوت
مدخل بالاتر	نبوت
مدخل اصلی	ختم نبوت - آیه ۱۵ سوره غافر
تعداد پاسخ	۲ پاسخ

آیا آیه ۱۵ سوره غافر خاتمیت را نفی می‌کند؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث ختم نبوت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی ختم نبوت مراجعه شود.

آیه مورد اشاره پرسش

﴿رَفِيعُ الدَّرَجَاتِ ذُو الْعَرْشِ يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ لِيُنذِرَ يَوْمَ التَّلاقِ﴾.

او برفرازنده رتبگان، دارای اورنگ (فرمانفرمایی جهان) است؛ روح (القدس) را از امر خویش نزد هر کس از بندگانش که بخواهد (برای رساندن وحی) می‌فرستد تا روز همدیداری را بیم دهد.

عبارت‌های دیگری از این پرسش

• با توجه به اینکه خداوند در قرآن کریم یادآور شده پیوسته روح و وحی خود را به سوی افرادی می‌فرستد تا مردم را انذار نمایند چگونه می‌توان گفت که نبوت خاتمه یافته است؟

پاسخ نخست

سبحانی

آیت‌الله جعفر سبحانی در کتاب «خاتمیت از نظر قرآن و حدیث و عقل» در این باره گفته است:

«برای پاسخ این شبهه لازم است قبلاً دو موضوع بیان شود:

1. مراد از «روح» در این آیه وحی است و چون وحی مایه زنده شدن قلب‌ها و ترقی و تعالی و حیات اجتماعی بشر است، از این نظر به جای آن کلمه «روح» آورده شده است.
2. ﴿يَوْمَ التَّلَاقِ﴾ یعنی روز ملاقات خدا و روز جزای اعمال، روزی که خدا و بندگان اهل زمین و آسمان با هم ملاقات می‌کنند تا به حساب اعمال رسیدگی شود و آیه بعد از این آیه، این مطلب را روشن می‌کند:

﴿يَوْمَ هُمْ بَارِزُونَ لَا يَخْفَى عَلَى اللَّهِ مِنْهُمْ شَيْءٌ لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ﴾.

بنابراین معنای آیه این طور می‌شود: خدا بالا برنده درجات و صاحب عرش است، و به هر کس از بندگان خود که بخواهد وحی می‌فرستد تا او مردم را از روز قیامت و ملاقات پروردگار بیم دهد و همان‌طور که در پاسخ شبهه اول گفتیم «فعل مضارع» در این قبیل آیات معنای زمان آینده ندارد، بلکه اصلاً دلالت بر زمان ندارد، فقط و فقط استناد فعل را به فاعل، و توصیف فاعل را به آن کار، بیان می‌کند و نظری به زمان انجام فعل (فرستادن وحی) که در چه زمانی واقع شده یا می‌شود ندارد مانند گفتار شاعر: مَنْ يَفْعَلِ الحَسَناتِ‌، اللهُ يشكرُها *** و الشَّرُّ بالشرِّ عندَ الله سيان در این شعر با اینکه مطلب با صیغه فعل مضارع بیان شده است، ولی شاعر نمی‌خواهد بگوید هر کس در زمان آینده کار نیکو انجام دهد، خدا جزای خیر به او می‌دهد، بلکه می‌خواهد بگوید هر کس انجام دهنده کار نیکو باشد خدا به او جزای خیر خواهد داد، چه انجام کار نیک در زمان گذشته باشد، چه زمان حاضر، چه زمان آینده. جمله ﴿يُلْقِي الرُّوحَ﴾ در آیه هم همین‌طور تفسیر می‌شود یعنی خدا است که همه چیز در اختیار اوست، و هیچ‌کس حق اعتراض به خدا ندارد، فرشته وحی و خود وحی، و این که به چه شخصی وحی می‌شود، همگی در اختیار خدا است و کسی نمی‌تواند بگوید چرا شخص دیگری را برای نبوت انتخاب نکرد و یا چرا وحی یک جا نازل نشد. چنان که می‌گفتند: ﴿...لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً﴾. ﴿لَوْلَا نُزِّلَ هَذَا الْقُرْآنُ عَلَى رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ﴾.

در این صورت هدف این آیه این است که بگوید وحی و اندازه وحی و فرشته وحی و کسی که وحی به او نازل می‌شود همگی در اختیار خدا است. و فرق نمی‌کند که این مطلب با «صیغه ماضی یعنی القی» گفته شود یا «صیغه مستقبل یعنی یلقی» چون همان‌طور که گفته شد در این موارد این «جمله‌ها» دلالت بر زمان ندارند فقط برای بیان استناد فعل به فاعل آورده می‌شوند. اینجا خوب است با یک مثال ساده مطلب را واضح‌تر سازیم.

فرض کنید زمامداری یکی از فرزندان خود را جانشین خود سازد و او را وارث مقام خود قرار دهد اگر شخصی به او اعتراض کند، و بگوید پسر دیگر شما برای این مقام لایق‌تر بود، وی در پاسخ او بگوید «همه امور به دست خود ما است هر کس را بخواهیم برای مقام ولایت‌عهدی انتخاب می‌کنیم، و هر کس را نخواهیم از مقام می‌اندازیم». آیا از این جمله می‌توان استفاده کرد که حتماً او شخص دیگری را غیر از آن فرزندی که برای مقام ولایت‌عهدی انتخاب کرده بود، انتخاب خواهد کرد. آیا جا دارد بگوییم جمله «به هر کس بخواهیم این مقام را می‌دهیم» فعل مضارع است و معنای آن این است که در زمان آینده این کار را انجام می‌دهیم؟ یا این که با مختصر دقت معلوم می‌شود که در این قبیل موارد فعل دلالت بر زمان ندارد و فقط استناد اصل فعل را به فاعل بیان می‌کند، یعنی میفهماند که زمامدار وقت چنین قدرت و اختیاری را دارد نه این که در آینده حتماً این قدرت را اعمال می‌کند. از همه این مطالب که چشم بپوشیم و قبول کنیم که آیه دلالت بسیار ضعیفی به این مطلب که صاحب «فرائد» گفته است دارد آیا می‌توان به خاطر این دلالت ضعیف که پس از دقت کوتاهی، خلاف آن ظاهر می‌شود، از آن همه آیات و روایات که دلالت بر خاتمیت رسول اکرم(ص) و ابدی بودن دین او دارند، دست برداشت.».

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. علی ربانی گلپایگانی؛

علی ربانی گلپایگانی حجت الاسلام و المسلمین ربانی گلپایگانی در کتاب «کلام تطبیقی» در این‌باره گفته‌‌است: «مفاد این آیه کریمه بیش از این نیست که خداوند به مقتضای مقام ربوبیتش بشر را از هدایت تشریعی خود بهره‌مند می‌سازد و پیامبران را برای هدایت و انذار آنان می‌فرستد تا آنان را از روز قیامت بیم دهند؛ اما اینکه این امر پایان دارد یا ندارد، از این آیه به دست نمی‌آید. بر این اساس ادله خاتمیت، بیانگر امر نبوت و رسالت می‌باشند، اگرچه شریعت آسمانی مایه انذار و هدایت بشر است، تا قیامت باقی خواهد بود».

۲. محمد اسحاق عارفی؛

محمد اسحاق عارفی حجت الاسلام و المسلمین عارفی در مقاله «بررسی برخی از شبهات درون‎ دینی خاتمیت» در این‌باره گفته‌‌است: تبیین شبهه «[برخی گفته‌اند: آیه پانزده سوره مبارکه غافر، این معنا را می‎‌رساند که رسالت و پیامبری با آمدن رسول مکرم اسلام(ص) پایان نیافته است، بلکه پس از وی نیز فرشته وحی بر شخص دیگری نازل خواهد شد؛ زیرا خداوند در این آیه می‌فرماید: ﴿رَفِيعُ الدَّرَجَاتِ ذُو الْعَرْشِ يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ لِيُنْذِرَ يَوْمَ التَّلَاقِ﴾. مراد از روح، در این آیه، وحی است و از جمله ﴿يُلْقِي الرُّوحَ﴾ که به صورت فعل مضارع آمده است، استفاده می‌شود که رسالت و نبوت با آمدن پیامبر اسلام(ص) نگردیده است، بلکه بعد از او نیز پیامبر دیگری مبعوث خواهد شد. عین گفتار مستشکل در این باره چنین است: اگر کسی در این آیه کریمه که در سوره غافر فرموده، تأمل نماید، به انحراف قوم از حقایق قرآنی شهادت می‌دهد؛ قال جل ذکره: ﴿رَفِيعُ الدَّرَجَاتِ ذُو الْعَرْشِ يُلْقِي الرُّوحَ...﴾؛ یعنی اوست خداوند رفیع الدرجات ذوالعرش که القا خواهد فرمود روح مقدس وحی را از عالم امر به هر که می‌خواهد از عباد خود، تا اینکه در یوم التلاق، نذیر قوم گردد و خلق را از عذاب و سختی‎ای که مترقب است،انذار و تخویف فرماید. هر کس از قواعد عربی مطلع و مستحضر باشد، می‌فهمد که کلمه ﴿يُلْقِي الرُّوحَ﴾ به لفظ مستقبل نازل شده؛ یعنی بشارت به حادثه‌ای در آینده است، نه اخبار از امور گذشته و صریح است بر این که انزال روح الامین و بعثت نذیر مبین، منوط به اراده و مشیت اوست که هر وقت اراده فرماید، نذیری مبعوث خواهد فرمود و هر زمان که مقتضی باشد به شریعتی جدید، عالم را تازه و جدید خواهد کرد. ارزیابی شبهه با دقت در آیه مبارکه، می‌توان گفت که شبهه مزبور از جهات متعدد مخدوش و بی‎اساس است: بر اساس برخی دیدگاه‎ها،روح به معنای رحمت است و جمله ﴿يُلْقِي الرُّوحَ﴾ بیانگر نزول رحمت بوده و هیچ ارتباطی با بعثت پیامبر جدید، پس از پیامبر گرامی اسلام(ص) ندارد. بر فرض که مراد از روح، وحی یا مقام نبوت یا کتاب آسمانی باشد، ﴿يُلْقِي﴾ دلالت بر زمان آینده ندارد؛ زیرا صیغه مضارع، همواره دلالت بر زمان ندارد، بلکه در برخی موارد تنها اسناد فعل به فاعل را می‎رساند؛ مانند آیه شریفه ﴿فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ * وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ﴾ که کلمه ﴿يَعْمَلْ﴾ در این آیه، هیچ‎گونه دلالتی بر زمان خاص ندارد و آیه مورد بحث نیز از همین قبیل است. بر فرض که صیغه مضارع فی حد نفسه، بر زمان خاص دلالت داشته باشد، اما در مواردی که فعل منسوب به خداوند باشد، غالباً دلالت بر زمان نداشته و تنها انتساب فعل به فاعل را می‎رساند؛ مانند: ﴿هُوَ الَّذِي يُصَوِّرُكُمْ فِي الْأَرْحَامِ﴾، ﴿وَاللَّهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ﴾، ﴿وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾، ﴿أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي أَنْفُسِكُمْ﴾، ﴿وَيَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ﴾، ﴿وَيَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ﴾، ﴿أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاءِ﴾، ﴿وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا فِي قُلُوبِكُمْ﴾، ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ﴾، ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَظْلِمُ النَّاسَ شَيْئًا﴾، ﴿وَلَا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَدًا﴾، ﴿وَمَا يَعْزُبُ عَنْ رَبِّكَ مِنْ مِثْقَالِ ذَرَّةٍ﴾ همان‌گونه که پیداست، فعل‎های مضارعی که در این آیات به کار رفته نیز از همین سنخ است و هیچ‎گونه دلالتی بر زمان ندارد؛ زیرا در آنها نیز، فعل منسوب به خداوند است. بر فرض که صیغه مضارع در اسناد فعل به خداوند نیز، بر زمان دلالت داشته باشد، اما در مواردی که این فعل با مشیت الهی همراه باشد و از اراده او حکایت کند، نوعاً بر زمان خاص دلالت ندارد و تنها استاد فعل به فاعل را می‌رساند؛ مانند: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ﴾، ﴿إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يُرِيدُ﴾، ﴿يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾، ﴿وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾، ﴿وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾، ﴿يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ ﴿وَرَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَيَخْتَارُ﴾، ﴿يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَهُوَ الْعَلِيمُ الْقَدِيرُ﴾. ناگفته پیداست که هیچ یک از فعل‎های مضارعی که در این آیات آمده، دلالت بر زمان خاص ندارد. با توجه به اینکه صیغه مضارع ﴿يُلْقِي﴾ در آیه مورد بحث با کلمه مشیت ﴿مَنْ يَشَاءُ﴾ همراه بوده و از اراده الهی حکایت دارد، بدون تردید از دلالت بر زمان، عاری گردیده و تنها انتساب فعل را به فاعل می‎‌رساند. آیه سیزدهم سوره مبارکه غافر که پیش از آیه مورد بحث قرار گرفته، بیانگر این است که کلمه ﴿يُلْقِي﴾ نه تنها بر زمان آینده دلالت ندارد، بلکه اصلاً بر زمان دلالت ندارد؛ زیرا از یک طرف، آیه مورد بحث در واقع تابع آیه سیزدهم به شمار می‌آید، بلکه بر اساس قول مشهور، این آیه «خبر» برای آیه سیزدهم است و از طرف دیگر در آیه سیزدهم می‌فرماید: ﴿هُوَ الَّذِي يُرِيكُمْ آيَاتِهِ وَيُنَزِّلُ لَكُمْ مِنَ السَّمَاءِ رِزْقًا﴾ و کلمه ﴿يُرِيكُمْ﴾ و ﴿يُنَزِّلُ﴾ هرگز بر زمان دلالت ندارد؛ چون نمایاندن آیات و نشانه‌های قدرت و یکتایی و فرو فرستادن رزق و روزی از طرف خداوند، اختصاص به زمان خاصی نداشته و ندارد. بنابراین کلمه ﴿يُلْقِي﴾ در آیه مورد بحث که تابع آیه مزبور به شمار آمده و خبر برای آن محسوب می‌گردد نیز، بر زمان دلالت نخواهد داشت، بلکه فقط از انتساب فعل به فاعل حکایت می‌کند. بر اساس تفسیر علامه طباطبایی از واژه «روح»، حقیقیت «روح» از موجودات زمانی و مکانی به شمار نمی‌آید تا القا و نزول آن مربوط به زمان آینده باشد؛ زیرا آیاتی، مانند: ﴿قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي﴾، ﴿أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا﴾، ﴿يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ﴾ و امثال آنها بیانگر این است که «روح» از سنخ «امر» است و «امر»، عبارت است از جهت وجودی اشیا از حیث اینکه عاری از زمان و مکان بوده، بلاواسطه منسوب به خداوند است. به تعبیر دیگر، موجودات دو دسته‌اند: مجرد و مادی؛ در موجودات مجرد، زمان و مکان تصویر ندارد، اما موجودات مادی دو جهت دارند: یکی اینکه به وسیله اسباب مادی موجود گشته و منطبق بر زمان و مکان هستند و از این جهت «خلق» خدا به شمار آمده و با واسطه، منسوب به خداوندند و جهت دیگر اینکه عاری از حیطه زمان و خالی از محدوده مکان هستند و از این جهت «امر» خداوند محسوب گردیده و بلاواسطه، به خداوند انتساب دارند؛ بنابراین بر فرض که مراد از «روح»، «وحی» باشد، نزول آن به زمان خاصی اختصاص ندارد؛ زیرا القا و نزول «وحی» از سنخ «امر» به شمار می‌آید و عاری از زمان و مکان است، به زمان خاصی اختصاص ندارد و در نتیجه، به طور قطع می‌توان گفت: ﴿يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ﴾، اصلاً بر زمان خاصی دلالت ندارد.»

پرسش‌های مصداقی همطراز

1. آیا آیه ۳۵ سوره اعراف خاتمیت را نفی می‌کند؟ (پرسش)
2. آیا آیه ۴۹ سوره یونس خاتمیت را نفی می‌کند؟ (پرسش)
3. آیا آیه ۶۲ سوره بقره خاتمیت را نفی می‌کند؟ (پرسش)

پرسش‌های وابسته

1. با توجه به زنده بودن برخی انبیا چگونه می‌توان گفت که نبوت خاتمه یافته است؟ (پرسش)
2. آیاتی که مخالفان خاتمیت به آنها استدلال می‌کنند کدام‌اند؟ (پرسش)
3. آیا با ختم نبوت رسالت هم خاتمه می‌یابد؟ (پرسش)